Μετακινήσεις προσφύγων στη Μακεδονία
α) στους Α΄ και Β΄ Βαλκανικούς πολέμους 1912 – 1913,
β) στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο 1914 – 1918,
γ) στους διωγμούς του ελληνισμού της Θράκης 1915 – 1918 κατά τη διάρκεια των οποίων εκπατρίστηκαν προς την Ελλάδα 250.000 Έλληνες από τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη, την Ανατολική Ρωμυλία και τη Βόρεια Μακεδονία (περιοχές της όπως η Γευγελή, το Μοναστήρι κλπ έμειναν εκτός ελληνικής επικράτειας),
δ) στο προσφυγικό ρεύμα μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο 1919 - 1922 που προκάλεσαν οι διωγμοί που υπέστη το ελληνικό στοιχείο και ο ξεριζωμός του από τις πατρογονικές του εστίες στη Μικρασία,
ε) στην ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 – 1925, ανταλλαγή που προέβλεπε η συνθήκη της Λωζάνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, και
στ) στις εχθροπραξίες κατά την περίοδο 1940 – 1950, στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και του ελληνικού εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε.
Σύμφωνα με το βιβλίο «ΘΡΑΚΗ» του Κωνσταντίνου Α Βακαλόπουλου, Εκδ. Αφοί Κυριακίδη - 1993: Με την έκρηξη του Β΄ Βαλκανικού πολέμου 15.000 περίπου Βούλγαροι, κυρίως από τις περιοχές Κιλκίς, Γουμένισσας, Δεμίρ Χισάρ και Σερρών, ακολούθησαν τα βουλγαρικά στρατεύματα που υποχωρούσαν.
10.000 Έλληνες μετανάστευσαν στην ελληνική Μακεδονία από τα μέρη της Μακεδονίας (καζάδες Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης, Ράζλογκ, Μελενίκου, Νευροκοπίου και Στρώμνιτσας), που είχαν παραχωρηθεί με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου στη Σερβία και στη Βουλγαρία.
Σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα[1] [Ιάκωβος Μιχαηλίδης «Πληθυσμιακές ανακατατάξεις στη σύγχρονη Μακεδονία»]:
Η απομάκρυνση από την Μακεδονία περίπου 140.000 Σλαβοφώνων και Μουσουλμάνων τη χρονική περίοδο 1912 - 1919, συνοδεύτηκε από παράλληλη μαζική άφιξη Ελλήνων προσφύγων από διάφορες περιοχές. Κατά τους υπολογισμούς του Πάλλη, οι Έλληνες που μετακινήθηκαν προς τη Μακεδονία την περίοδο 1913-1914 ανέρχονταν σε 155.000, από τους οποίους οι 80.000 προέρχονταν από την Ανατολική Θράκη, οι 40.000 από τη Δυτική Θράκη και οι 20.000 από τη Μικρά Ασία.
Περίπου 5.000 Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν επίσης από τη Σερβία και άλλοι 5.000 από τον Καύκασο. Σύμφωνα με μια συγκεντρωτική έκθεση, έως τις 12 Ιουλίου 1914 κατέφυγαν στην Ελλάδα 28.529 οικογένειες, που αριθμούσαν 108.601 άτομα.
Περιοχές προέλευσης Οικογένειες Άτομα Χωριά προέλευσης
Θράκη (Ανατολική και Δυτική) 14.552 54.292 232
Μικρά Ασία 6.817 24.771 276
Βουλγαρία-Σερβία 6.127 24.954 76
Βόρειος Ήπειρος 180 827 12
Καύκασος 853 3.757 -
Σύνολο 28.529 108.601 596
Αυτός ο ελληνικός προσφυγικός πληθυσμός ανέβηκε, έως τις 19 Αυγούστου του ίδιου χρόνου (1914), σε 117.090 άτομα. Αυτό σημαίνει ότι από τους 155.000 Έλληνες που, σύμφωνα με τον Πάλλη, έφτασαν στη Μακεδονία ως τα τέλη του 1914, οι 117.000 μετακινήθηκαν έως τις 19 Αυγούστου. Διασώζονται αποσπασματικές πληροφορίες και για ορισμένα χωριά των νομών Φλωρίνης, Καστοριάς, Πέλλης και Κιλκίς, των οποίων κάτοικοι μετανάστευσαν για τη Βουλγαρία έως το 1925, βάσει της Συνθήκης του Νεϊγύ. Σύμφωνα με τα ανωτέρω, από το νομό Κιλκίς επρόκειτο να αναχωρήσουν για τη Βουλγαρία 125 οικογένειες από τη Γουμένισσα, 17 από τον Γρίβα, 11 από την Καστανερή και μία από τη Γοργόπη.
₪
Απογραφή πληθυσμού της Παιονίας πρίν την εγκατάσταση των προσφύγων[2]
Η περιοχή της Παιονίας κατά την απογραφή της 19 Δεκεμβρίου 1920 υπάγονταν στο Νομό Πέλλης και στην Υποδιοίκηση Γουμενίτσης.
Τα αποτελέσματα της απογραφής κατά κοινότητα ήταν:
Α. Κοινότητα Ασικλάρ (Ευρώπου)
1. Ασικλάρ (Εύρωπος): 896 κάτοικοι.
Β. Κοινότητα Γουμενίτσης
1. Γουμένιτσα: 2.859 κάτοικοι.
2. Γερακάρτσι (Γερακώνα): 244 κάτοικοι.
3. Λιμπάχοβο (Φιλλυριά): 111 κάτοικοι.
4. Σιδ. Σταθμός Γουμενίτσης: 45 κάτοικοι.
5. Τοσίλοβον (Στάθης): 349 κάτοικοι.
Σύνολο: 3.608 κάτοικοι
Γ. Κοινότητα Κούπας
1. Κούπα: 402 κάτοικοι.
Δ. Κοινότητα Κρίβας (Γρίβας)
1. Κρίβα (Γρίβα): 817 κάτοικοι.
Ε. Κοινότητα Λειβαδίων
1. Μεγάλα Λειβάδια: 215 κάτοικοι.
2. Μικρά Λειβάδια: 0
Σύνολο: 215 κάτοικοι.
ΣΤ. Κοινότητα Λουμνίτσης (Σκρά)
1. Λούμνιτσα (Σκρά): 554 κάτοικοι.
Ζ. Κοινότητα Μαγιαδάγ (Φανού)
1. Μαγιαδάγ (Φανός): 1.789 κάτοικοι.
2. Δρέβενον (Πύλη): 71 κάτοικοι.
3. Ίσβορ (Πηγή): 244 κάτοικοι.
4. Καρασινάντσι (Πλάγια): 894 κάτοικοι.
Σύνολο: 2.998 κάτοικοι.
Η. Κοινότητα Μπαροβίτσης (Καστανερής)
Μπαρόβιτσα (Καστανερή): 714 κάτοικοι.
Θ. Κοινότητα Μποεμίτσης (Αξιουπόλεως)
1. Μποέμιτσα (Αξιούπολη): 1.595 κάτοικοι.
2. Γοργόπ (Γοργόπη): 635 κάτοικοι.
3. Σιδ. Σταθμός Μποεμίτσης: 5 κάτοικοι.
Σύνολο: 2.235 κάτοικοι.
Ι. Κοινότητα Ορυζάρτσης (Ρυζιών)
1. Ορύζαρτση (Ρύζια): 393 κάτοικοι.
2. Βαλκάτς (Καμποχώρι): 165 κάτοικοι.
3. Δάμποβον (Βαλτοτόπι): 153 κάτοικοι.
4. Τούμπα: 505 κάτοικοι.
Σύνολο: 1.216 κάτοικοι.
ΙΑ. Κοινότητα Πέτγας (Πενταλόφου)
1. Πέτγα (Πεντάλοφον): 302 κάτοικοι.
2. Ορμάνοβον (Δασερό): 76 κάτοικοι.
3. Ράμνα (Ομαλό): 156 κάτοικοι.
4. Τσιγάροβον (Άνυδρος): 83 κάτοικοι.
Σύνολο: 617 κάτοικοι.
ΙΒ. Κοινότητα Πετρόβου (Αγίου Πέτρου)
1. Πέτροβον (Άγ. Πέτρος): 708 κάτοικοι.
2. Κοσίνοβον (Πολύπετρο): 206 κάτοικοι.
3. Μπαμπά Κιοϊ (Μεσιά): 387 κάτοικοι.
Σύνολο: 1.301 κάτοικοι.
ΙΓ. Κοινότητα Σεχόβου (Ειδομένης)
1. Σέχοβον (Ειδομένη): 235 κάτοικοι.
2. Αλτσάκ (Χαμηλό): 144 κάτοικοι.
3. Σλώπνιτσα (Δογάνης): 110 κάτοικοι.
Σύνολο: 489 κάτοικοι.
ΙΔ. Κοινότητα Τσέρνα Ρέκα (Κάρπης)
1. Τσέρνα Ρέκα (Κάρπη): 696 κάτοικοι.
Σύνολο Υποδιοίκησης Γουμενίτσης: 17.088 κάτοικοι.
₪
Εγκατάσταση προσφύγων στην περιοχή της Παιονίας
Ο συνολικός αριθμός των προσφύγων κατά την απογραφή του 1928 ήταν 1.221.849 άτομα (589.418 ή 48,24% άρρενες και 632.431 ή 51,76% θήλεις). Ως προς τον πραγματικό πληθυσμό της χώρας, που ανερχόταν σε 6.204.684 άτομα, οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 19,68% του συνόλου.
Από τους 638.253 (314.423 ή 49,26% άρρενες και 323.830 ή 50,74% θήλεις) πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία, 99.658 (52.031 ή 52,21% άρρενες και 47.627 ή 47,79% θήλεις) ήρθαν πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή και 538.595 (262.392 ή 48,72 άρρενες και 276.203 ή 51,28% θήλεις) ήρθαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Απογραφή προσφύγων στην Παιονία (Απρίλιος 1923)[3] - Πριν ακόμα ολοκληρωθεί η μετακίνηση των Ελλήνων προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και τη Μικρασία (η ανταλλαγή πληθυσμών ολοκληρώθηκε στα μέσα του 1924) έγινε απογραφή των προσφύγων που είχαν εγκατασταθεί στην ελληνική επικράτεια. Παρακάτω παρατίθενται οι περιοχές που ανήκουν στην σημερινή επαρχία Παιονίας.
Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται τα στοιχεία εγκατάστασης προσφύγων στους οικισμούς της περιοχής Παιονίας σύμφωνα με την απογραφή της Ε.Α.Π. το 1928.[5]
Μετονομασία | Παλαιά Ονομασία | Οικογένειες Το έτος 1928 | Άτομα Το έτος 1928 | Άτομα Απογραφή προσφύγων 4/1923.[6] | Μικτό / Προσφυγικό |
Άγιος Πέτρος | Πέτροβον | 101 | 434 | - | Μικτό |
Ακροποταμιά | Γιαχαλή | 97 | 377 | - | Προσφυγικό |
Ανθόφυτον | Σαρή Παζάρ | 115 | 417 | - | Προσφυγικό |
Αξιούπολις | Βοέμιτσα | 216 | 901 | 320 | Μικτό |
Αξιοχώριον | Βαρδαρόφτσα | 126 | 451 | - | Προσφυγικό |
Άσπρος | Αμάτοβον | 175 | 621 | - | Προσφυγικό |
Βαλτοτόπι | Δάμποβον | 89 | 318 | - | Προσφυγικό |
Γερακώνας | Γερακάρτσι | 55 | 192 | - | Μικτό |
Γοργόπη | Γοργόπ | 123 | 533 | 103 | Μικτό |
Γουμένισσα | Γουμένιτσα | 427 | 1676 | 73 | Μικτό |
Γρίβας | Κρίβα | 16 | 79 | - | Μικτό |
Δασερόν | Ορμάνοβον | 14 | 72 | 88 | Προσφυγικό |
Δογάνη | Σλοπ | 27 | 113 | - | Μικτό |
Ειδομένη | Σέχοβον | 49 | 173 | - | Μικτό |
Εύζωνοι | Ματσίκοβον | 100 | 385 | 254 | Μικτό |
Εύρωπος | Ασκιλάρ | 388 | 1393 | 331 | Προσφυγικό |
Καμπόχωρο | Βαλγάτσι | 65 | 221 | - | Μικτό |
Καστανάς | Καρά Ογλού | 56 | 225 | - | Προσφυγικό |
Μεσιά | Μπαμπά Κιόι | 88 | 358 | 41 | Μικτό |
Μικρόν Δάσος | Σμολ | 93 | 360 | 411 | Προσφυγικό |
Ομαλό | Ράμνα | 15 | 44 | - | Μικτό |
Πεντάλοφον | Πέτγας | 27 | 104 | - | Προσφυγικό |
Πευκόδασο | Ορέβιστα | 120 | 352 | 415 | Προσφυγικό |
Πηγή | Ίσβορο | 47 | 180 | 149 | Προσφυγικό |
Πλαγιά | Καρασινάν | 190 | 779 | 374 | Προσφυγικό |
Πλατάνι | Μπαγιάλτσα | 67 | 243 | - | Μικτό |
Πολύκαστρον | Καρασούλι | 392 | 1363 | 371[7] | Μικτό |
Πολύπετρον | Κασίνοβον | 42 | 168 | - | Μικτό |
Πρόχωμα | Δογανδζή | 165 | 592 | - | Προσφυγικό |
Πύλη | Δρέβενον | 31 | 104 | - | Προσφυγικό |
Ρύκια | Ορυζάρτσι | 106 | 434 | - | Μικτό |
Στάθης | Τοσίλοβον | 30 | 113 | 15 | Μικτό |
Τούμπα | Τούμπα | 162 | 599 | 80 | Μικτό |
Φανός | Μαγιαδάγ | 146 | 582 | 235 | Προσφυγικό |
Φιλλυριά | Λιμπάχοβον | 69 | 234 | 05 | Μικτό |
Χαμηλό | Αλτσάκ | 44 | 125 | 68 | Προσφυγικό |
Σύμφωνα με το βιβλίο του Ευστάθιου Πελαγίδη «Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία» Εκδ. Αφοί Κυριακίδη – 1994, τα κίνητρα του Ν.4121 του Μαρτίου 1929 για την παραμονή των προσφύγων στις παραμεθόριες περιοχές:
Α) Διάθεση 120.000.000 δραχμών για τις ανάγκες των παραμεθορίων οικισμών Μακεδονίας Θράκης.
Β) Απαλλαγή από το φόρο γεωργικής παραγωγής, αιγοπροβάτων και χοίρων.
Γ) Με την προσκόμιση απόδειξης δαπάνης για ανέγερση σπιτιού, αγοράς ζώου κλπ, είσπραξη δανείου με επιτόκιο 6 %.
Δ) Απαλλαγή χρέωσης για δαπάνη κοινής ωφέλειας.
Ε) Οι πρόσφυγες που μετακινούνται αυθαίρετα από τη μεθόριο χάνουν τα δικαιώματά τους.
Σύμφωνα με τον Ανακεφαλαιωτικό Πίνακα της ΕΑΠ/ Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας/ Γραφείο Στατιστικής, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Ευστάθιου Πελαγίδη «Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία» Εκδ. Αφοί Κυριακίδη – 1994, οι εγκατεστημένες οικογένειες στην περιφέρεια του Κιλκίς μέχρι το τέλος του 1925 ήταν:
Υποδιοίκηση Γουμενίτσης - Εγκατεστημένοι πρόσφυγες
Αριθμός συνοικισμών Οικογένειες Άτομα
27 2.793 10.000
Υποδιοίκηση Κιλκίς - Εγκατεστημένοι πρόσφυγες
Αριθμός συνοικισμών Οικογένειες Άτομα
159 11.325 38.496
Σχετικά με τις κλιματικές συνθήκες αλλά και τις συνθήκες υγιεινής στους τόπους εγκατάστασης των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Θράκη, είναι πολύ πιθανόν ότι οι περισσότεροι θάνατοι των οποίων τα αίτια δεν έχουν διαγνωσθεί να οφείλονται στην ελονοσία.
Διαδικασία εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα[8]
Με την έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, αναζητούνταν από το κράτος τοποθεσία που θα γινόταν η εγκατάσταση των πληθυσμών αυτών. Η διαδικασία εγκατάστασής τους που προβλέπονταν περιγράφεται παρακάτω:
«Για τη σύσταση και ίδρυση ενός οικισμού υπήρξε συγκεκριμένη νομική διαδικασία, ο Αναγκαστικός Νόμος 6/7/1923. Βάσει του νόμου αυτού εκλεγόταν από τους επικεφαλής των οικογενειών ένα συμβούλιο που εκπροσωπούσε την ομάδα και που ήταν επιφορτισμένο με διάφορες αρμοδιότητες, όπως αυτή της αναζήτησης του κατάλληλου τόπου για εγκατάσταση.
Για να μπορέσει η ομάδα να εγκατασταθεί και να αποκτήσει νομική υπόσταση έπρεπε να γίνει η πράξη συγκρότησης του συμβουλίου και να κατατεθεί στα κατά τόπους πρωτοδικεία. Τις πιο πολλές φορές δινόταν η δυνατότητα στα άτομα αυτά να αναζητήσουν, περιοδεύοντας με έξοδα της Ε.Α.Π., το κατάλληλο μέρος, στο οποίο θα επέλεγαν να κατοικήσουν. Στην περίπτωση που υπήρχε η σύμφωνη γνώμη όλης της ομάδας υποβαλλόταν αίτηση προς το Υπουργείο Γεωργίας είτε απευθείας είτε μέσω της Ε.Α.Π., και ύστερα από συνεκτίμηση της κατάστασης δινόταν η άδεια να προχωρήσουν στην εγκατάστασή τους. Για την επιτυχή έκβαση όλων των προηγουμένων και την επανασύσταση της παλιάς κοινότητας απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η ύπαρξη ομοιογένειας στην ομάδα, πράγμα που σε λίγες περιπτώσεις μόνο επιτεύχθηκε.
Από τους 1.221.849 πρόσφυγες που είχαν έρθει στην Ελλάδα, σύμφωνα με την απογραφή του 1928, οι 643.025 ήταν αστοί και 578.824 ήταν αγρότες. Από τους 578.824 αγρότες, το μεγαλύτερο μέρος, 446.000 είχε εγκατασταθεί στη Μακεδονία.Για την εγκατάσταση των αγροτών προσφύγων φρόντισε το Υπουργείο Γεωργίας, σε περιορισμένη όμως κλίμακα, παράλληλα με την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (η οποία από το τέλος του 1923 έως το 1930 είχε σχεδόν εξολοκλήρου την κύρια ευθύνη της αποκατάστασης), ενώ το Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως μαζί με το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων και την Ε.Α.Π. κατέβαλαν σοβαρές προσπάθειες για τη στέγαση και την αποκατάσταση των αστών προσφύγων.»
₪
[1] http://www.imma.edu.gr/imma/history/17.html
[2] Τα στοιχεία ελήφθησαν από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος.
[3] Υπουργείον Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως – Τμήμα Στατιστικής. Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ’ Απρίλιον 1923. Εν Αθήναις 1923.
[4] Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων – Κατάλογος των προσφυγικών συνοικισμών
Μακεδονίας με τας νέας ονομασίας – Θεσσαλονίκη – 1928
[5] http://www.lithoksou.net/p/egkatastasi-prosfygon-grafeio-aksioypoleos
[6] Υπουργείον Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως – Τμήμα Στατιστικής. Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ’ Απρίλιον 1923. Εν Αθήναις 1923.
[7] Ο πληθυσμός προσφύγων του Πολυκάστρου τον Απρίλιο 1923 ήταν 307 άτομα, προστέθηκαν και τα 64 άτομα του οικισμού Βάρδενον που είχε συγχωνευθεί στο Πολύκαστρο.
[8] Διδακτορική διατριβή της Χριστίνας Αραμπατζή (ΑΠΘ 2008) «Προσφυγικοί οικισμοί στη Χαλκιδική κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα» σελ. 42
