Ιστορικά στοιχεία της ευρύτερης περιοχής Παιονίας - Μακεδονικός Αγώνας (Από το βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων -Εν Παιονία Κιλκίς του Θεόδωρου Π. Μποράκη)

Ἡ προτομὴ τοῦ Μακεδονομάχου Ἐμμανουὴλ Κατσίγαρη στὴν πλατεία τῆς Εἰδομένης.



Ἔρευνα - παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Μακεδονικὸς Ἀγώνας

Τὸ 1872 ἐγκαινιάστηκε ἡ σιδηροδρομικὴ γραμμὴ Θεσσαλονίκης - Μητρόβιτσας ἀπὸ τὴν ἐταιρεία Χὶρς (Hirch), μήκους 362 χιλιομέτρων[15] καὶ ξεκίνησε τὴ λειτουργία του ὁ Σιδηροδρομικὸς Σταθμὸς Καρασουλίου (Πολυκάστρου). [16]

Τὸ 1873 λειτουργοῦσαν στὴ Γουμένισσα δύο σχολεῖα ποὺ ἐνισχύθηκαν  οἰκονομικὰ ἀπὸ τὸν Φιλεκπαιδευτικὸ Σύλλογο Βοδενῶν (Ἐδέσσης).[17]

Τὸ 1875 τὸ βουλγαρικὸ στοιχεῖο ἐνεργοποιήθηκε ἀπὸ τὴ διάδοση τῆς προπαγάνδας γιὰ τὴ διεκδίκηση τῆς Μακεδονίας καὶ ἵδρυσε στὴ Γουμένισσα βουλγαρικὴ κοινότητα.[18]

Τὸν Ἀπρίλιο 1876, ἡ 14χρονη Στεφάνα Γκιόζα, (ποὺ στάθηκε ἡ πέτρα τοῦ σκανδάλου καὶ ἡ ἀφορμὴ τῶν γεγονότων τῆς σφαγῆς, ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ὄχλο, τῶν προξένων στὴ Θεσσαλονίκη στὶς 6 Μαΐου 1876), βουλγαρικῆς καταγωγῆς, ἀπὸ χριστιανικὴ οἰκογένεια τῆς Μπογδάντσας, μετὰ τὴν κρυφὴ φυγὴ της ἀπὸ τὴν πατρικὴ ἑστία της στὶς 12 Ἀπριλίου 1876, μὲ πρόσχημα ὅτι ἤθελε νὰ γίνει μουσουλμάνα, βρέθηκε στὴ Γευγελὴ καὶ στὰ χωριὰ Μαγιαδὰγ καὶ Καρασινάν. Ἐκεῖ ἡ Στεφάνα κρύφτηκε γιὰ κάποιες μέρες σὲ τουρκικὲς οἰκογένειες κι ἐφοδιάστηκε μὲ ροῦχα, πρὶν πάρει τὸ τρένο ἀπὸ τὸ Καρασοῦλι καὶ βρεθεῖ στὴ Θεσσαλονίκη στὶς 5 Μαΐου 1876.[19]

Τὸν Μάρτιο τοῦ 1878 ὑπογράφηκε ἡ Συνθήκη τοῦ Ἁγίου Στεφάνου βάσει τῆς ὁποίας ἡ Μακεδονία παραχωροῦνταν στὴ Βουλγαρία, ἐκτὸς ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη καὶ τὴ Χαλκιδική.[20]

Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1878 ἡ ὑπογραφὴ τῆς Συνθήκης τοῦ Βερολίνου ἀνέτρεψε τὰ σχέδια τῆς Βουλγαρίας γιὰ τὴν προσάρτηση τῆς Μακεδονίας.[21]

Περὶ τὰ 1880 ἡ βουλγαρικὴ προπαγάνδα διαδίδεται μὲ μεγαλύτερη ἔνταση. Βούλγαροι πράκτορες, μὲ ἐξαγορὰ κατοίκων κι ἀπειλές, κατάφεραν καὶ ἵδρυσαν βουλγάρικες κοινότητες στὰ χωριὰ Γοργόπη καὶ Τούμπα. Ἐκτὸς τῆς βουλγαρικῆς προπαγάνδας, δραστηριοποιεῖται κατὰ τῶν πατριαρχικῶν καὶ ἡ οὐνιτικὴ (λατινικῶν συμφερόντων) προπαγάνδα. Ἡ Οὐνία ἔχτισε ἐκκλησίες στὴν Εἰδομένη καὶ τὴ Γευγελή.[22]

Τὸ 1882 θεμελιώθηκε μεγάλο ἑλληνικὸ σχολικὸ κτίριο στὴ Γουμένισσα μὲ πρωτοστάτες τὸν Μητροπολίτη Ἔδεσσας Ἱερόθεο, τὸν εὐεργέτη Θάνο Ζελέγκο[23] καὶ τὸν Φιλεκ-παιδευτικὸ Σύλλογο Ἔδεσσας.

Κατὰ τὸ ἴδιο χρονικὸ διάστημα λειτούργησαν ἑλληνικὰ σχολεῖα στὰ χωριὰ Ἅγιος Πέτρος, Γρίβα, Καστανερή, Πολύπετρο, Πεντάλοφο, Στάθη καὶ Κάρπη.[24]

Τὸ 1889 ἀνεγέρθηκε στὴ Γευγελὴ τὸ διόροφο κτίριο τῶν «Τσουφλείων Ἐκπαιδευτηρίων» γιὰ τὴ στέγαση τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τῆς πόλης.[25]

Τὸ 1892 στὴν πόλη τῆς Στρώμνιτσας, παρὰ τὴν ἀντίδραση τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, οἱ Βούλγαροι τοποθέτησαν ἐπίσκοπο τῆς Ἐξαρχίας.[26]

Τὸ 1893 ξεκίνησε τὴ δράση της στὴ Μακεδονία, μὲ σκοπὸ τὴν διὰ τῆς τρομοκρατίας ἐπιβολὴ τῆς βουλγαρικῆς προπαγάνδας, ἡ ὀργάνωση Ε.Μ.Ε.Ο. (Ἐσωτερικὴ Μακεδονικὴ Ἐπαναστατικὴ Ὀργάνωση). Τὰ μέλη τῆς ὀργάνωσης ἦταν γνωστὰ ὡς «Σαντραλιστές».[27]

Τὸ 1895 ξεκίνησε τὴ δράση της στὴ Μακεδονία ἡ βουλγαρικὴ τρομοκρατικὴ ὀργάνωση Β.Μ.Ο.Κ. «Βερχόβνα». Τὰ μέλη της ἦταν γνωστὰ ὡς «Βερχοβιστές». Τὴν ἐποχὴ αὐτὴ ἡ ἔννοια «κομιτατζὴς» εἶχε γίνει συνώνυμο τῆς βίας, μὲ τὶς βουλγάρικες ὀργανώσεις νὰ ὀργιάζουν κατὰ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου τῆς Μακεδονίας. Τὴν ἴδια ἐποχὴ ἐμφανίζονται ὄργανα τῆς Ρουμανικῆς καὶ τῆς Σερβικῆς προπαγάνδας στὶς περιοχὲς τῶν χωριῶν Σκρά, Κούπα, Ἀρχάγγελος, Λιβάδια καὶ Λαγκαδιά.[28]

[15] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.
[16] Βικιπαίδεια «Πολύκαστρο».
[17] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.
[18] Στὸ ἴδιο.
[19] α) Περιοδικὸ «Βαλκανικὰ σύμμεικτα», περιοδικὴ ἔκδοση τοῦ Ἱδρύματος Μελετῶν Χερσονήσου τοῦ Αἵμου. Τόμος 11, Θεσσαλονίκη 1999 - 2000. Ζωὴ Σέμπη «Τὰ γεγονότα τῆς σφαγῆς τῶν προξένων στὴ Θεσσαλονίκη (Μάιος 1876)».
β) Ὁλόκληρη ἡ μελέτη τῆς κ. Ζωῆς Σέμπη, σὲ ψηφιακὴ μορφὴ στὴν ἱστοσελίδα ποὺ περιέχει τὴν ὕλη τοῦ περιοδικοῦ: https://www.imxa.gr/publish/symmikta_index.htm
[20] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.
[21] Στὸ ἴδιο.
[22] Στὸ ἴδιο.
[23] Ἡ βιογραφία τοῦ εὐεργέτη τῆς Γουμένισσας Θάνου Ζελέγκου στὴν ἱστοσελίδα: http://www. goumenissa.eu/sillogoi.htm
[24] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.
[25] Στὸ ἴδιο.
[26] Στὸ ἴδιο.
[27] Στὸ ἴδιο.
[28] Στὸ ἴδιο.

Κατά τη διάρκεια του 1896[1] δολοφονήθηκαν από Βούλγαρους κομιτατζήδες οι Νέντσος Δέλος από τη Βοέμιτσα (Αξιούπολη) και ο υιός του Πέτρου Κάνη από τη Γοργόπη.
 
Κατά τη διάρκεια του 1897[2] δολοφονήθηκε από Βούλγαρους κομιτατζήδες ο Κώτσος Δούτσε, κτηματίας εκ Γοργόπης. Τον μήνα Μάιο του ίδιου έτους δολοφονήθηκαν: ο Χρήστος Τσίτσος, αρχιερατικός επίτροπος, από τη Γευγελή και ο Στοΐτσος Γιάντσε, αρχιερατικός επίτροπος Μογλενών από το Σέχοβο (Ειδομένη). Στις 22 Ιουλίου 1897 δολοφονήθηκε στην περιοχή του χωριού Τοσίλοβο (Στάθης) Παιονίας ο πρόκριτος και αρχιερατικός εκπρόσωπος Γεώργιος Βαφόπουλος από τη Γευγελή.
 
Κατά τη διάρκεια του 1898[3]
δολοφονήθηκαν από Βούλγαρους κομιτατζήδες οι Γιοβάν Κεχαγιάς από τη Βοέμιτσα (Αξιούπολη) κι ο Δέλιος Γάνου από τη Γευγελή. Τον μήνα Οκτώβριο του ίδιου έτους δολοφονήθηκαν οι Χρήστος Στογιάν από το Περισλάβ όπου έχασε τη ζωή του στο Μαγιαδάγ (Φανός) και ο Χρήστος Φράγκου, κτηματίας από τη Γοργόπη.  Στις 3 Δεκεμβρίου 1898 δολοφονήθηκε ο ιατρός Δημ. Κυβερνίδης από τη Γευγελή.

[1] "Κατάλογος των υπό των οργάνων του Βουλγαρικού Κομιτάτου δολοφονηθέντων ορθοδόξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία πέντε έτη" - 1904 - Εν Κωνσταντινουπόλει - Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου.
[2] Στο ίδιο.
[3] Στο ίδιο.

Στὶς 29 Φεβρουαρίου 1898 σχισματικοὶ κατέλαβαν μὲ τὴ βία τὸ σχολεῖο καὶ τὴν ἐκκλησία τοῦ Προφήτη Ἠλία ποὺ ἀνῆκαν στὴν ἑλληνικὴ κοινότητα Καρασουλίου (Πολύκάστρου). Μετὰ ἀπὸ ἐκκλήσεις τῆς ἑλληνικῆς κοινότητας ἐπιστράφηκαν τὸ σχολεῖο καὶ ἡ ἐκκλησία καὶ ἡ λειτουργία τελοῦνταν πλέον ἐναλλὰξ σὲ ἑλληνικὰ καὶ βουλγαρικά.

Κατά τη διάρκεια του 1899[1] δολοφονήθηκαν από τους Βούλγαρους κομιτατζήδες: την 28 Οκτωβρίου ο Βούλτσος Πέτκου από την Κούπα, την 17 Νοεμβρίου ο ιερέας Παπα Δέλιος  από την Γκρίτσιστα και την 18 Νοεμβρίου ο Γρηγόριος Χατζηδημητρίου από τη Δοϊράνη.

Στις 6 Δεκεμβρίου 1900[2] δολοφονήθηκε από του Βούλγαρους κομιτατζήδες των συμμοριών των Τζανή και Γιοβάν, στην περιοχή της τάφρου της Γευγελής, ο πρόκριτος Χρήστος Δοϊτσίνης από το Ματσίκοβο (Εύζωνοι).

Στὶς 25 Σεπτεμβρίου 1902 οἱ Σαντραλιστὲς τῆς Ε.Μ.Ε.Ο. ὀργάνωσαν ἐξέγερση τῶν σλαβόφωνων κατοίκων στὸ χωριὸ Γκράντοβο τῆς Ἄνω Τζουμαγιᾶς ὅμως τὸ ἐγχείρημα ἀπέτυχε. Τὸ διάστημα αὐτὸ ἐνεργοποιήθηκαν 3 ἔνοπλες τσέτες κομιτατζήδων γύρω ἀπὸ τὴ Γευγελὴ καὶ δροῦσαν κατὰ τῶν Ἑλλήνων.[1]

 Κατά τη διάρκεια του 1902[1] δολοφονήθηκαν από Βούλγαρους κομιτατζήδες: στις 15 Μαρτίου ο πρόκριτος Γεώργιος Πατριώτης από τη Δοϊράνη, στις 11 Αυγούστου ο γεωργός Ιωάννης Γκάτσος από τη Μπαρόβιτσα (Καστανερή) έχασε τη ζωή του μέσα στο χωριό του, στις 30 Οκτωβρίου δολοφονήθηκαν με λόγχες μέσα στην οικία τους, στο χωριό Ματσίκοβο (Εύζωνοι) οι: α) σύζυγος Γ. Ριβάρη, β) Νικόλαος Γ. Ριβάρης 20 ετών, γ) Πέτρος Γ. Ριβάρης 14 ετών, δ) Φειδώ Γ. Ριβάρη 19 ετών, ε) Ευδοξία Γ. Ριβάρη 25 ετών.


[1] "Κατάλογος των υπό των οργάνων του Βουλγαρικού Κομιτάτου δολοφονηθέντων ορθοδόξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία πέντε έτη" - 1904 - Εν Κωνσταντινουπόλει - Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου.

Τὸ 1903 γεννήθηκε στὴ Γευγελὴ ὁ ποιητὴς Γεώργιος Βαφόπουλος. Ἡ οἰκογένειά του μετακόμισε τὸ 1917 στὴ Θεσσαλονίκη.[2]



[1] Στὸ ἴδιο.

[2] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Γεώργιος Βαφόπουλος».

Στις 20 Μαρτίου 1903 οι Βούλγαροι κομιτατζήδες επιτέθηκαν στην Μπαρόβιτσα (Καστανερή) και δολοφόνησαν τον πρόκριτο Χρήστο Τσολάκη ενώ στη διαδρομή Γουμένισσας Μπαρόβιτσας δολοφόνησαν τους κατοίκους Μπαρόβιτσας: α) Δημήτριο Παπαπέτρου, β) Πέτρο Παπαδημητρίου 18 ετών και γ) τον μαθητή Θάνο Γκάτσο 12 ετών.[1]

Στις 3 Ιουνίου 1903 μετά από επίθεση των Βούλγαρων κομιτατζήδων στην Λούμνιτσα (Σκρα) δολοφόνησαν με λόγχες και κατακρεούργησαν με τσεκούρι τους κτηματίες Γεώργιο Τάντσιου Βλάϊκο και Βασίλειο Τάντσιου Βλάϊκο.[2]

Στις 30 Ιουνίου 1903 οι Βούλγαροι κομιτατζήδες δολοφόνησαν στο χωριό Κρίβα (Γρίβα) τον αγροφύλακα Αθανάσιο Καράτσο.[3]


[1] "Κατάλογος των υπό των οργάνων του Βουλγαρικού Κομιτάτου δολοφονηθέντων ορθοδόξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία πέντε έτη" - 1904 - Εν Κωνσταντινουπόλει - Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου.

[2] Στο ίδιο.

[3] Στο ίδιο.

Στις 20 Ιουλίου 1903 πάνω από 300 κομιτατζήδες χτύπησαν τη Γουμένισσα. Αρχικά επιτέθηκαν για αντιπερισπασμό κατά της τουρκικής στρατιωτικής δύναμης αλλά ο στόχος ήταν η περικύκλωση της πόλης και το χτύπημα του ελληνικού πληθυσμού και ιδιαιτέρως του Έλληνα γιατρού Άγγελου Σακελλαρίου.[1] 

Στις 21 Ιουλίου 1903 κομιτατζήδες επιτέθηκαν στο χωριό Γρίβα, δολοφόνησαν τον αγροφύλακα Θάνο Καράτζο και πυρπόλησαν τα σπίτια των Χρ. Πίψου και παπα-Δημήτρη.[2]

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1903 συμπλοκή τουρκικού αποσπάσματος στους βάλτους της λίμνης Αματόβου με τσέτα κομιτατζήδων του Γιοβάν. Στη συμπλοκή σκοτώθηκε ο Γιοβάν.[3]


[1] «Ιστορία του Κιλκίς» Γιώργος Εχέδωρος, Κιλκίς 1996.

[2] «Ιστορία του Κιλκίς» Γιώργος Εχέδωρος, Κιλκίς 1996.

[3] «Ιστορία του Κιλκίς» Γιώργος Εχέδωρος, Κιλκίς 1996.

Στις 22 Νοεμβρίου 1903 οι Βούλγαροι κομιτατζήδες της συμμορίας Αποστόλη επιτέθηκαν στο Ορυζάρτσι (Ρίζια) και δολοφόνησαν τους κατοίκους του χωριού: α) πρόκριτο Αθανάσιο Αλίρη, β) Δημήτριο Αθ. Αλίρη, γ) Αθανάσιο Δημ. Αλίρη.[1]
 
Στις 12 Δεκεμβρίου 1903 στη διαδρομή Κρίβας (Γρίβας) Γουμενίτσης, οι Βούλγαροι κομιτατζήδες δολοφόνησαν τον πρόκριτο κάτοικο της Κρίβας Αθανάσιο Χρ. Πίπου.
[2]



Γνωστοὶ καὶ λιγότερο γνωστοὶ ἀγωνιστὲς στὴν περιοχὴ Γευγελῆς[1]  

Στὸ περιοδικὸ «Μακεδονικὰ» ἀναφέρονται τὰ παρακάτω σχετικὰ μὲ τὴν περιοχή: «Ἕνα ἀπὸ τὰ πρῶτα θύματα τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα στὴν περιοχὴ Γευγελῆς, ὅταν οἱ Ἕλληνες τῆς Μακεδονίας μόνοι τους, χωρὶς καμιὰ βοήθεια ἀπὸ τὴν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ἀνταπέδιδαν τὰ χτυπήματα τῶν Βουλγάρων, ἦταν ὁ Χατζηζαφείρης, στυλοβάτης τῶν πατριαρχικῶν καὶ τοῦ ἑλληνισμοῦ. Στὶς 22 (π. ἡμ.) Ἀπριλίου 1881 ἐνεδρεύουσα ὁμάδα Βουλγάρων τοῦ ἐπιτέθηκε σὲ ἀπόκεντρη τοποθεσία τῆς Γευγελῆς· ὁ Χατζηζαφείρης ἀντιστάθηκε, σκοτώθηκαν Βούλγαροι, ἀλλὰ καὶ ὁ ἴδιος πληγώθηκε καὶ ἀπεβίωσε τὴν 1η Μαΐου 1881.

Ἄλλο θῦμα τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα στὴν περιοχὴ Γευγελῆς, πρὶν τὸ 1903, ἦταν ὁ πρόκριτος αὐτῆς Γεώργιος Βαφόπουλος. Ὁ Γ. Βαφόπουλος γεννήθηκε τὸ 1849 καὶ νέος ὑπηρέτησε ὡς δάσκαλος στὸ χωριὸ τῆς Χαλκιδικῆς Ταξιάρχης. Ἀργότερα ἄλλαξε ἐπάγγελμα, ἔγινε ἔμπορος κουκουλιῶν καὶ ἐφοροεπίτροπος τῆς ὀρθόδοξης ἑλληνικῆς κοινότητας Γευγελῆς. Ὁ Γ. Βαφόπουλος, πηγαίνοντας στὴ Γουμένιτσα νὰ ὀργανώσει τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο κατὰ τῶν Βουλγάρων, προδόθηκε καὶ ἔπεσε «ὑπὸ δολοφονικῆς Βουλγάρου χειρὸς» ἔξω ἀπὸ τὸ χωριὸ Στάθη (Τοσίλοβο) στὶς 26 Ἰουνίου 1897. Κατὰ τὴν κηδεία του, ἡ ὁποία ἦταν μεγαλοπρεπής, ἔκλεισαν ἐκτὸς ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ καὶ τὰ τουρκικὰ καταστήματα τῆς Γευγελῆς. Τὸν ἔθαψαν «τιμῆς ἔνεκεν» πίσω ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν κόγχη τοῦ ἱεροῦ τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναλήψεως, ὅπου ἔθαβαν τοὺς ἱερεῖς. Ὁ τάφος του μὲ τὴν μεγάλη ἐπιτάφια ἐπιγραφή, γραμμένη στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ γλώσσα, κατα-στράφηκε τὴν ἐποχὴ τοῦ Τίτο.

Τὸν πρόκριτο Χρῆστο Ναοὺμ Τσίτσο, καταγόμενο ἀπὸ τὸ Κρούσοβο, τὸν πλουσιότερο Ἕλληνα τῆς Γευγελῆς, τὸν δολοφόνησαν οἱ σχισματικοὶ στὴ μέση τοῦ δρόμου τὸ βράδυ τῆς 25ης Μαΐου 1898, λίγο μετὰ τὴν ἀπομάκρυνσή του ἀπὸ τὸν καϊμάκη καὶ τὸν Βούλγαρο ἀρχιμανδρίτη, οἱ ὁποῖοι τὸν εἶχαν καλέσει νὰ τοὺς ἐπισκεφθεῖ καὶ ὅταν ἔφευγε τὸν συνοδέυσαν καὶ τὸν παρέσυραν πρὸς τὸν δρόμο ὅπου περίμεναν οἱ δολοφόνοι του. Ὅταν πλέον τὸ 1903 ἀνέλαβε τὴν ὀργάνωση τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα τὸ Ἑλληνικὸ Προξενεῖο Θεσσαλονίκης καὶ ἡ ὅλη ὀργάνωση στηρίχθηκε σ’ ἕνα ἐπιμελημένο δίκτυο πρακτόρων, ὁ ὑπολοχαγὸς Ἀθανάσιος Ἐξαδάκτυλος (Ἀντωνίου) ἀνέλαβε νὰ ὀργανώσει τὴν περιοχὴ τῆς Γευγελῆς καὶ στάλθηκε σὰν ἔμπορος ὁ ἀξιωματικὸς - πράκτορας Παναγιώτης Κλεῖτος (Λίβρας ἢ Κλεισούρας), ὁ ὁποῖος διηύθυνε καὶ τὴν πολιτοφυλακή, ποὺ ἐγκαταστάθηκε μετὰ τὴν ἄφιξή του, γιατὶ ἦταν δυσχερὴς στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔνοπλου ἀγώνα ἡ ἐγκατάσταση σώματος. Τὴν ἄνοιξη τοῦ 1905 πῆγε στὴν περιοχὴ τῆς Γευγελῆς ὁ Γεώργιος Κακουλίδης (Δράγας) μὲ τὸ σῶμα του, τὸν Νοέμβριο τοῦ 1905 ὁ ἀνθυπίλαρχος Χρῆστος Πραντούνας (Καψάλης) ἐπίσης μὲ τὸ σῶμα του καὶ ἀπὸ τὸν Ἰούνιο ἕως τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1907 ὁ Λουκᾶς Παπαλουκᾶς (Ρουμελιώτης) ὑπαρχηγὸς σώματος. Στὴν περιοχὴ αὐτὴ ἔδρασαν καὶ οἱ Δημήτριος Κάκκαβος (Ζώης), Χρῆστος Καραπάνος, Κωνσταντῖνος Μαζαράκης - Αἰνιάν (Στεργιάκης ἢ Ἀκρίτας) κ.ἄ.

Πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι πρὶν ἔλθουν τὰ ἔνοπλα σώματα ἀπὸ τὴν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ἀλλὰ καὶ συγχρόνως μὲ αὐτά, δροῦσαν στὴν περιοχὴ τῆς Γευγελῆς καὶ γύρω ἀπὸ τὸν Ἀξιὸ ποταμὸ τὰ παρακάτω ἔνοπλα σώματα ντόπιων καπεταναίων, τὰ ὁποία συνέβαλαν οὐσιαστικὰ στὴν ἄμυνα τοῦ ἑλληνισμοῦ: τὸ σῶμα τοῦ καπετᾶν Γιωβάκη ἀπὸ τὴν περιοχὴ τοῦ βουνοῦ Τίκφες, ὁ ὁποῖος γνωρίζοντας καλὰ τὰ κρησφύγετα τῶν κομιτατζήδων τὰ ἔδειξε στὰ ἑλληνικὰ ἀνταρτικὰ σώματα ποὺ τοὺς ἐπιτέθηκαν καὶ τοὺς ἀνάγκασαν νὰ ἀπομακρυνθοῦν ἀπὸ τὴν περιοχή· ἐπίσης τὰ σώματα τοῦ καπετᾶν Γκόνου ἀπὸ τὰ Γενιτσά, τοῦ καπετᾶν Ζήρα, τοῦ καπετᾶν Γεωργίου Καραϊσκάκη ἀπὸ τὴ Βογδάντσα (τὸ ὁποῖο μὲ μεγάλη ἀνδρεία πολέμησε καὶ καταδίωξε τοὺς κομιτατζῆδες), τοῦ καπετᾶν Ἐμμανουῆλ Κατσίγαρη· τὸ σῶμα τοῦ καπετᾶν Λάζου ἀπὸ τὴν Καστανερὴ (Μπαρο-βίτσα) Παιονίας, στὸ ὁποῖο ὑπηρετοῦσαν καὶ οἱ ἀδελφοὶ τοῦ καπετάνιου, Γκόνος καὶ Δημήτριος -οἱ ὁπλίτες τοῦ σώματος αὐτοῦ προέρχονταν ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Γουμένιτσας- τὰ σώματα τοῦ καπετᾶν Μιχαῆλ Μωραΐτη, τοῦ καπετᾶν Γκόνου Πελτέκη ἀπὸ τὸν Ἀρχάγγελο (Ὄσσιανη) Ἀλμωπίας (Πέλλας), τοῦ καπετᾶν Γρίππα Πάικου (Κόδρα), τοῦ καπετᾶν Γιάνκου Σακελλαρίου καὶ τῶν καπεταναίων Λεωνίδα καὶ Μιχάλη Σιωνίδη ἀπὸ τὴ Βογδάντσα. Ἦταν, τέλος, τὸ σῶμα τοῦ καπετᾶν Βασιλείου Στογιάνου μὲ ὁπλίτες ἀπὸ τὰ Τρία Ἔλατα (Λέσκοβο) καὶ ἄλλα χωριὰ τῆς Ἀλμωπίας καὶ τὸ σῶμα τοῦ καπετᾶν Δημητρίου Τσισίμη. Τὸν ὀργανισμὸ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα Γευγελῆς ἀποτελοῦσαν οἱ Ἀθανάσιος Ἀρβανίτης, Χρῆστος Δέλλιος, Θεοχάρης Κονδύλης, Γεώργιος Μένος, Βασίλειος, Διονύσιος καὶ Χρῆστος Σιωνίδης, Τσίτσος, Γεώργιος Τσορλίνης, Χατζηδέλλιος, Χατζηζαφειρίου, Χατζηθωμὰς καὶ οἱ ἐκάστοτε ἀρχιερατικοὶ ἐπίτροποι.

Στὴ Γευγελὴ δολοφονήθηκαν: ὁ Γεώργιος Κεχαγιὰς τοῦ Νικολάου, ἀφοῦ λεηλατήθηκε ἀπὸ τοὺς κομιτατζῆδες ἡ πατρική του οἰκία καὶ κατασφάχθηκαν περίπου 500 πρόβατά του, ὁ δάσκαλος καὶ ἱεροψάλτης Χρῆστος Κρετσόβαλης καὶ ὁ νεαρὸς Γεώργιος Τσορλίνης, ὁ ὁποῖος σχημάτιζε ὁμάδες συνομηλίκων του ποὺ περιέρχονταν τὶς συνοικίες τῆς Γευγελῆς τραγουδώντας ἐθνικὰ καὶ δημοτικὰ τραγούδια καὶ ἐμψύχωναν τοὺς Ἕλληνες. Καὶ ὁ καταγόμενος ἀπὸ τὴ Νέγκορτσα Γευγελῆς Πέτρος Χαριζάνης δολοφονήθηκε μὲ τσεκούρι ἀπὸ τὸν κομιτατζὴ Τάνο Μαλάσση. Ἡ κηδεία του ἔγινε μὲ μεγαλοπρέπεια στὴ Γευγελή. Στὴ Γευγελὴ ἀγωνίσθηκε γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἰδέα ὁ Κωνσταντῖνος Ἀμβράσογλου, πράκτορας, ὡς δῆθεν διευθυντὴς τῶν ἑλληνικῶν σχολείων κατὰ τὸ σχολικὸ ἔτος 1906 - 1907. Γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἰδέα ἀγωνίσθηκαν ἡ καταγόμενη ἀπὸ τὴ Γευγελὴ δασκάλα Ἑλένη Ἀθανασιάδου, οἱ ἐπίσης καταγόμενοι ἀπὸ τὴ Γευγελὴ Αἰκατερίνη καὶ Ζωὴ Βαφοπούλου, δασκάλες, ὁ σηροτρόφος προύχοντας καὶ ἔφορος τῶν ἑλληνικῶν σχολείων Θωμᾶς Βαφόπουλος -καὶ οἱ τρεῖς παιδιὰ τοῦ δολοφονηθέντος τὸ 1897 προκρίτου τῆς Γευγελῆς Γ. Βαφοπούλου- καὶ ὁ δάσκαλος Δημήτριος Βαφόπουλος, ἀδελφὸς τοῦ Γεωργίου. Ἀκόμη ἀγωνίσθηκαν οἱ ἐπίσης καταγόμενες ἀπὸ τὴ Γευγελὴ δασκάλες Θωμαὴ Γάτσου, Μαρίκα Γκερτζάκη, Ἀντωνία Γκίκα, Καλλιόπη Δημητριάδου, Αἰκατερίνη Καραβάνα, Φανὴ Κεχαγιά, Αἰκατερίνη καὶ Θεανὼ Κρετσόβαλη, Μαρίκα Κύρκου, Μαρία Κωνσταντινίδου, Εὐθαλία Μαρκοπούλου, Αἰκατερίνη Μόσχου, Ἐλίζα Ντιντίκα, οἱ δάσκαλοι Ἰωάννης Ξανθός, ποὺ ἐργάσθηκε μὲ θάρρος καὶ αὐτοθυσία σὲ Γευγελή, Εἰδομένη, Κιλκίς, Φλώρινα, καὶ Παπαδόπουλος, ποὺ ἐργάσθηκε  ἐπίσης  μὲ  θάρρος  καὶ αὐταπάρνηση στὴν ἰδιαίτερη πατρίδα του τὴ Γευγελή, οἱ δασκάλες Αἰκατερίνη Παπαθεοσίου, Ἀνδρομάχη καὶ Δήμητρα Παπαϊωάννου, Φανὴ Παπαπέτρου, Εὐφημία Πιάτσα ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη, ἡ ὁποία μὲ κίνδυνο τῆς ζωῆς της μετέφερε ὅπλα ἀπὸ τὴ Γευγελή, ὅπου ὑπηρετοῦσε, στὰ γύρω χωριὰ μέσα σὲ χόρτα φορτωμένα σὲ ἀραμπάδες, καθὼς καὶ τὴν ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ Γευγελὴ στὸ Κέντρο Θεσσαλονίκης. Ὁ καταγόμενος ἀπὸ τὴ Γευγελὴ Γεώργιος Σαμαρτζίδης, δάσκαλος, δίδαξε μὲ θάρρος τὰ ἑλληνικὰ ἰδεώδη στὰ σχολεῖα τῆς περιφέρειας Γευγελῆς. Μὲ τὸν ἴδιο τρόπο ἐργάσθηκαν καὶ ὁ πράκτορας Γεώργιος Σαραντόπουλος ὡς δάσκαλος στὴ Γευγελὴ καὶ Βογδάντσα, οἱ δασκάλες Ἀλεξάνδρα Στακτοπούλου, Γλυκερία Σταμα-τάκου, Ἐριφύλη Σταματίου, ὁ δάσκαλος φαινομενικά, πράκτορας οὐσιαστικά, Γκαῖτε Τζιοβαρόπουλος. Γιὰ τὴν ἐθνικὴ ἰδέα ἐπίσης ἀγωνίσθηκαν οἱ δασκάλες Μαργίτσα καὶ Φανὴ Φλόκα, Ὀλυμπία Χατζηζαφειρίου καὶ ὁ Χαρίτων Χατζηζαφειρίου, ὁ ὁποῖος ἦταν πολὺ ἔνθερμος ὑπερασπιστὴς τῶν ἑλληνικῶν δικαίων καὶ σύνδεσμος τῆς Γευγελῆς καὶ τῶν περιχώρων της μὲ τὸ Κέντρο Θεσσαλονίκης.

Στὴν Ἀξιούπολη ἀγωνίσθηκαν γιὰ τὴν ἐπιβίωση τοῦ ἑλληνισμοῦ στὴ Μακεδονία ὁ Χρῆστος Γούτας καὶ τὰ παιδιά του Ἀθανάσιος καὶ Εὐάγγελος. Στὸ χωριὸ Ἀρχάγγελος Ἀλμωπίας ἀγωνίσθηκε ὁ Τρύφων Μούρτζιος καὶ ὁ Παπαχρῆστος Οἰκονόμου. Στὴν κωμόπολη Βογδάντσα δολοφονήθηκε ἀπὸ τοὺς ἐξαρχικοὺς ὁ Κωνσταντῖνος καὶ ὁ Λεωνίδας Σιωνίδης, Ἀχιλλέας Δέλλιος καὶ ὁ Θεόδωρος Χρηστάκης, ἐνῶ ὁ καπετὰν Μιχαήλ Σιωνίδης ἀγωνίσθηκε σὲ πολλὲς περιοχὲς τῆς Μακεδονίας. Στὸ χωριὸ Γραίτσιστα ἢ Γκρήτσιστα ἢ Γκίρτσιστα ὑπηρετοῦσε ὡς δασκάλα ἡ Αἰκατερίνη Χατζηγεωργίου, καταγόμενη ἀπὸ τὴ Γευγελή. Οἱ κομιτατζῆδες τὴν ἔδιωξαν ἀπὸ τὴ Γραίτσιστα πέντε φορές, ἀλλ’ αὐτὴ ἐπανερχόταν στὴν ὑπηρεσία της. Τὴν τελευταία φορὰ τὴν ἐγκατέστησε στὸ σχολεῖο μικρὸ ἑλληνικὸ σῶμα. Πρὶν ἀπομακρυνθεῖ τὸ σῶμα αὐτό, τριπλάσιοι σὲ ἀριθμὸ κομιτατζῆδες ἐπιτέθηκαν κατὰ τῶν κατοίκων τοῦ χωριοῦ, γιατὶ δέχθηκαν πάλι τὴ δασκάλα, ἀλλὰ ἀποκρούστηκαν. Μετὰ πέντε ἡμέρες, τὴν 14η  Ὀκτωβρίου 1904, ἔχοντας τὴν πληροφορία ὅτι στὸ χωριὸ ὑπῆρχαν ἐλάχιστοι ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ τὸ ὑπερασπιστοῦν, οἱ κομιτατζῆδες μὲ ἀρχηγὸ τὸν ἄγριο βοεβόδα Λεῶνε ἐπιτέθηκαν. Ἡ Χατζηγεωργίου μὲ τοὺς ἐλάχιστους ὑπερασπιστές της κατέφυγε στὴν οἰκία τοῦ Ἄγγέλου Σίσκου. Οἱ κομιτατζῆδες τοὺς περικύκλωσαν καὶ τοὺς ἀπειλοῦσαν ὅτι θὰ τοὺς κὰψουν, ἐὰν δὲν παραδοθοῦν. Οἱ Ἕλληνες τοὺς ἀπάντησαν περιφρονητικὰ καὶ ἀντιστάθηκαν μὲ τὰ περίστροφά τους. Οἱ κομιτατζῆδες πυρπόλησαν τὴν οἰκία καὶ μὲ τὴ δασκάλα κάηκαν ὁ οἰκοδεσπότης, ἡ σύζυγός του Βασιλική, ἡ θυγατέρα του Ζαχαρούλα, ὁ Γρηγόριος Μηλόβας, ὁ συγγενὴς τοῦ Σίσκου παντοπώλης Κ. Σιωνίδης καὶ ἡ θυγατέρα του Ἀνδρομάχη. Τὴν 18η Ὀκτωβρίου 1904 σκοτώθηκε ὁ Γρηγόριος Μήλιος. Στὴν Εἰδομένη ἀγωνίσθηκαν ἕως τὸ τέλος τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα ὁ Δέλλιος Κουβάτσης, Γεώργιος Παπαζαφειρίου, Παπαζαφείριος Σταματιάδης καὶ Ἀντώνιος Τανούλης. Στοὺς Εὐζώνους ἀγωνίσθηκαν ὁ Γεώργιος, Δημήτριος καὶ Χρῆστος Δοϊτσίνης, ὁ ὁποῖος ὡς ὁπλίτης δολοφονήθηκε στὸ Σκρὰ (Λούμ(π)νιτσα), ὁ δάσκαλος καὶ πράκτορας Δημήτριος Παπαγεωργίου, ὁ Ἀναστάσιος Σταυρίδης καὶ οἱ κτηματίες Βλάχος καὶ Χρῆστος Τάντσης. Στὴν Καστανερὴ Παιονίας ἀγωνίσθηκαν ὁ Ἄγκος Δάκος, ὁ ὁποῖος δολοφονήθηκε ὡς ὁπλίτης, καὶ ὁ ἱερέας Παπαχρῆστος, ὁ ὁποῖος ἀγωνίσθηκε μὲ αὐτοθυσία ὡς τὸ τέλος τοῦ ἀγώνα.

Στὴ Λαγκαδιὰ (Λούγγουντσα) Ἀλμωπίας ἀγωνίσθηκαν μὲ αὐτοθυσία ὁ δάσκαλος Πέτρος Παπαϊωάννου καὶ οἱ ἀδελφοὶ Παπαστογιάννη. Στὰ Λειβάδια ἀγωνίσθηκαν οἱ δάσκαλοι Παρίσης Μπάρμπας, Ἀναστάσιος Ντίντας, Νικόλαος Οἰκονόμου, Μιχαήλ καὶ Παρίσης Παπανικολάου. Ἀγωνίσθηκαν ἐπίσης ὁ Νικόλαος Τσιντσιρίκος καὶ ὁ Μιχαήλ Χατζηβρέττας, ὁ ὁποῖος κατόρθωσε νὰ διασώσει τὴν ἀπὸ 136 τόμους σχολικὴ βιβλιοθήκη, δωρεὰ τῆς Μαρασλείου Βιβλιοθήκης Ἀθηνῶν, ἀπὸ τὶς ἐπανειλημμένες προσπάθειες τῶν κομιτατζήδων νὰ τὴν καταστρέφουν. Ἡ βιβλιοθήκη κάηκε τελικὰ τὸ 1944 ἀπὸ τοὺς Γερμανούς.

Στὸ Μουὶν βρῆκε μαρτυρικὸ θάνατο ὁ δάσκαλος Δημ. Καραμπατάκης καὶ ἀγωνίσθηκαν οἱ δαιμόνιοι πράγματι πράκτορες Ἄγκος Ἀθανασίου καὶ Ἀθανάσιος Παπαδόπουλος. Στὸ χωριὸ Νέγκορτσα προσέφεραν μεγάλη ὑπηρεσία στὸν ἀγώνα ἡ δασκάλα Μαρία Οἰκονόμου καὶ οἱ κτηματίες Δημήτριος, Νικόλαος καὶ Πέτρος Χαρισιάδης, οἱ ὁποῖοι δολοφονήθηκαν ἀπὸ τοὺς κομιτατζῆδες. Στὸ πλησίον τῆς Γευγελῆς χωριὸ Παρδέιτσα δολοφονήθηκε ἀπὸ τοὺς Βουλγάρους ὁ δάσκαλος Τραϊανὸς Κύρκου. Καταγόμενος ἀπὸ τὴ Γευγελὴ ἐργαζόταν γιὰ πολλὰ χρόνια στὸ μικρὸ ἑλληνορθόδοξο χωριό. Ἀσθένησε ὅμως καὶ ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχε Ἕλληνας ἰατρός, κάλεσε Βούλγαρο, ὁ ὁποῖος γνώριζε τὴν ἐθνικὴ δράση του, τὸν δηλητηρίασε καὶ πέθανε τὴν ἐπόμενη ἡμέρα. Στὸ Σκρὰ οἱ κομιτατζῆδες ἐκτέλεσαν ἄνανδρα τὸν πρόκριτο Δ. Βλάικο, τὸν καταγόμενο ἀπὸ τὴ Γευγελὴ δάσκαλο Χαράλαμπο Γκάρτζιο, τὸν Νικόλαο Δ. Μπέλλη, τὴν 5η Ἰουλίου 1905 στὰ κτήματά του, ὅπου ἐπιτηροῦσε τὶς γεωργικὲς ἐργασίες, καὶ συγκεκριμένα στὸ μέρος ὅπου πρὶν λίγο καιρὸ προσπάθησαν νὰ δολοφονήσουν τὸν ἀρχιερατικὸ ἐπίτροπο Λεόντιο Οἰκονόμου. Οἱ κομιτατζῆδες σκότωσαν καὶ τὸν ἱερέα Γεώργιο Τάντσιο, ἐνῶ οἱ ρουμανίζοντες -ὑπῆρχαν βλαχόφωνοι στοὺς ὁποίους ἡ ρουμανικὴ προπαγάνδα εἶχε ἀποδώσει καρπούς- τὴν 1η Μαρτίου 1906 δολοφόνησαν τὸν Στέφανο Ἀθ. Παπαστεφάνου, παλικάρι 30 ἐτῶν. Στὸ χωριὸ Σμόκβιτσα δολοφονήθηκαν ὁ Γεώργιος (γιὸς) καὶ ὁ Δημήτριος (πατέρας) Παπαοικονόμου, γιατὶ ἀγωνίζονταν γιὰ τὰ δίκαια τῶν Ἑλλήνων. Στὸ πλησίον τῆς Γευγελῆς χωριὸ Στογιάκοβο μεγάλη ἐθνικὴ δράση ἐπέδειξε ἡ δασκάλα Ἑλένη Δασκαρίδου. Τέλος, στὰ Τρία Ἔλατα τῆς Ἀλμωπίας ἐργάσθηκαν ἐπίσης μὲ πολὺ πατριωτισμὸ καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα οἱ Βασίλειος Βάνδος καὶ Βασίλειος καὶ Νικόλαος Τσελεμπής».



[1] Περιοδικὸ «Μακεδονικὰ» τῆς Ἑταιρείας Μακεδονικῶν Σπουδῶν, τόμος 31, ἔτους 1998, στὴν ἔρευνα τῆς Ἐ. Ζέλλιου - Μαστροκώστα μὲ τίτλο «Ἄγνωστοι καὶ ἐλάχιστα γνωστοὶ ἀγωνιστὲς τῆς περιοχῆς Γευγελῆς κατὰ τὸν Μακεδονικὸ Ἀγώνα».


"Φιλόπτωχος Ἀδελφότης Γευγελῆς - 1904" (Στὴ φωτογραφία ἀναγράφονται: "Ἡ πρώτη Ἐθνικὴ Ὀργάνωσις τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος 1903 - 1909 Γευγελῆς" ὑπὸ τὸ ψευδώνυμον "Φιλόπτωχος Ἀδελφότης Γευγελῆς 1904") Φωτογραφία ἀπὸ τὴν ιστοσελίδα Βικιπαίδεια.

Φιλόπτωχος Ἀδελφότητα τῆς Γευγελῆς  

Στὴν ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια[1] μὲ θέμα τὸν Χρῆστο Δέλλιο ἀναφέρονται: «Λόγω τῆς ἐντεινόμενης βουλγαρικῆς βίας στὴν περιοχὴ τῆς Γευγελῆς, ὁ Χρῆστος Δέλλιος ἵδρυσε τὸ 1902 τὴ Φιλόπτωχο Ἀδελφότητα. Ἡ Φιλόπτωχος Ἀδελφότητα τῆς Γευγελῆς ὀργανώθηκε στὰ πρότυπα τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας καὶ ἐνῶ φαινομενικὰ ἐμφανίζονταν στὶς Ὀθωμανικὲς ἀρχὲς ὡς φιλανθρωπικὸ ἵδρυμα, δροῦσε κρυφὰ ὡς ἔνοπλος πυρήνας προκειμένου νὰ ἀντιμετωπίσει τὶς βουλγαρικὲς  βιαιότητες  (δολοφονίες, καταστροφὲς οἰκιῶν καὶ καταστημάτων, ἀπόσπαση χρημάτων κ.ἂ). Ὁ Χρῆστος Δέλλιος μύησε στὴν ἀδελφότητα σημαντικοὺς καὶ ἱκανοὺς Γευγελιῶτες. Τὰ ἀρχικὰ στελέχη ἦταν ὁ Ἀθανάσιος Ἀρβανίτης, ὁ Γεώργιος Τσολάκης, ὁ Χαρίσιος Χατζηζαφειρίου καὶ ὁ Βασίλειος Σιωνίδης. Γιὰ νὰ ὀργανώσει τὴν ἔνοπλη ὁμάδα ὁ Χρῆστος Δέλλιος φρόντισε νὰ προμηθευτεῖ ὁπλισμὸ μὲ ἴδίους πόρους. Ἡ πολιτοφυλακὴ αὐτή, ὑπὸ τὴν ἡγεσία τοῦ Χρήστου Δέλλιου, ἔδρασε στὴν πόλη τῆς Γευγελῆς καὶ στὰ περίχωρά της καὶ κατάφερε νὰ ἀποτρέψει τὴ συνέχιση τῶν δολοφονιῶν κατὰ τῶν στελεχῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς περιοχῆς ἀπὸ μέρους τοῦ βουλγαρικοῦ κομιτάτου».



[1] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Χρῆστος Δέλλιος»


Πηγὴ εἰκόνας: voria.gr


Τὰ γεγονότα τοῦ Ἴλιντεν καὶ ἡ περιοχή  

Στὶς 20 Ἰουλίου 1903, στὸν Περλεπέ, οἱ βουλγαρικὲς ὀργανώσεις τῶν Βαρχοβιστῶν καὶ τῶν Σαντραλιστῶν μὲ κοινὴ δράση ὀργάνωσαν τὴν ἐξέγερση τοῦ Ἴλιντεν.[1]

Σύμφωνα μὲ τὸν Χρῆστο Π. Ἴντο: «Ἡ κινητικότητα τῶν κομιτατζῆδων ὁπλαρχηγῶν τὶς παραμονὲς τοῦ Ἴλιντεν, τῆς ἐξέγερσης ποὺ προετοίμαζαν γιὰ τὴν ἡμέρα τοῦ Προφήτη Ἠλία, 20 Ιουλίου 1903, καὶ ποὺ συνίστατο στὴ δολοφονία Πατριαρχικῶν πρὸς ἐκφοβισμὸ καὶ στὴν πίεση προσήλυτων νὰ προσχωρήσουν στὴν Ἐξαρχία, ἐφαρμόσθηκε στὰ χωριὰ τῆς Γουμένισσας, ἀρχῆς γενομένης ἀπὸ ἐκείνα τοῦ ὄρους Πάικου, Ὄσιν (Ἀρχάγγελος), Κούπα καὶ Λιούμνιτσα (Σκρά), ὅπως ἀναφέρει ὁ Βρετανὸς γενικὸς πρόξενος Sir Alfred Biliotti πρὸς τὸν Βρετανὸ ἐπιτετραμμένο J. B. Whitehead ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη στὶς 26 Ἰανουαρίου 1903.

Δολοφονία ἐξέχοντα Πατριαρχικοῦ εἴχαμε στὸ χωριὸ Γερακάρτσι (Γερακώνα) καθὼς καὶ ἀπειλὲς κατὰ τοῦ ἱερέα τῶν Λιβαδίων παπὰ-Νικόλα […] Τὰ χωριὰ στὴ νοτιοδυτικὴ περιοχὴ τῆς Γευγελῆς, Γοργὸπ (Γοργόπη), Μποιέμιτσα (Ἀξιούπολη), Μπογδάντσα, Μπόρες (ἢ Μπόγρος), Στογιάκοβο, Ματσούκοβο κ.λπ., (κάποια ἀπὸ αὐτὰ ἀνῆκαν καὶ ἀνήκουν καὶ σήμερα στὴν ἐπαρχία τῆς Γουμένισσας), εἶναι μόνο ἐν μέρει ἐξαρχικά, ἀλλὰ τὰ χωριὰ τοῦ Γιανιτσὲ Bαρδάρ, Kρίβα (Γρίβα), Μπαρόβιτσα (Καστανερή), Τσερναρέκα (Κάρπη), Πέτγες (Πεντάλοφο), Ράμνα (Ὀμαλό), Πέτροβο (Ἅγιος Πέτρος) (ὅλα τῆς ἐπαρχίας Γουμένισσας), μαζὶ μὲ τὰ Κοφάλια ἢ Κορφάλια (Κουφάλια) στὴ Θεσσαλονίκη εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου ὀρθόδοξα». [2]

Τὸ πῶς ἔδρασαν οἱ κομιτατζῆδες, κατὰ τὴν ἐξέγερσή τους, ὥστε νὰ βλαφθεῖ ἰδιαίτερα τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο τῆς Μακεδονίας, φανερώνεται ἀπὸ τὴν κατάληψη τοῦ Κρουσόβου: «…σύμφωνα μὲ ἑλληνικὲς καὶ σερβικὲς πηγές, ὁ βουλγαρομακεδὼν ἀρχικομιτατζὴς Ἰβάνωφ, ποὺ πρῶτος μπῆκε μὲ τὸ σῶμα του στὸ Κρούσοβο, διέταξε νὰ σφάξουν 50 γυναικόπαιδα Τούρκων κι ἀρκετοὺς Ἕλληνες Γραικομάνους […] Στὴ μάχη τοῦ Κρουσόβου ποὺ εἶχε ἀρχίσει τὰ ξημερώματα τῆς 22 Ἰουλίου τοῦ 1903 ἔλαβον μέρος 80 κομιτατζῆδες. Οἱ κομιτατζῆδες μὲ λάβαρα καὶ φωνὲς «ἐλευθερία ἢ θάνατος»  περικύκλωσαν τοὺς στρατῶνες. Ἐκεῖ βρέθηκαν 60 Τοῦρκοι στρατιῶτες… ἀπὸ αὐτοὺς 17 κατάφεραν νὰ διαφύγουν […] ἔτσι ἐγκαθιδρύθηκε στὸ Κρούσοβο ἡ «Δημοκρατία τοῦ Κρουσόβου» γιὰ 10 μέρες! 

[…] Τὴ δέκατη μέρα ὁ Μουχτὰρ Πασὰς πολιόρκησε τὸ Κρούσοβο μὲ 10.000 στρατὸ καὶ 18 κανόνια. Οἱ κομιτατζῆδες ἐξαγόρασαν τῆν ἐπιβίωσή τους, μὲ χρήματα ποὺ λήστεψαν ἀπὸ τοὺς Ἔλληνες τοῦ Κρουσόβου, ἀποχώρησαν καὶ ἄφησαν τὸ Κρούσοβο στὸ ἔλεος τῶν Τούρκων […] Οἱ Τοῦρκοι, ἀφοῦ ἀποχώρησαν οἱ Βούλγαροι κομιτατζῆδες, μπῆκαν στὸ ἑλληνικὸ Κρούσοβο καὶ κατέσφαξαν 300 ἄτομα, κατέστρεψαν 300 καὶ λεηλάτησαν 600 σπίτια, πυρπόλησαν 200 καταστήματα καὶ 1 ἐκκλησία».[3]

 



[1] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.

[2] Χρῆστος Π. Ἴντος, «Κέντρα ὀργάνωσης, δράσης καὶ ἀντίστασης τῶν Ἑλλήνων στὸν Ν. Κιλκὶς κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα». Ἑνότητα ἀπὸ τὸ βιβλίο «Μακεδονικὸς Ἀγῶν» - Ἑκατὸ χρόνια ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Παύλου Μελᾶ (Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο) 12-13 Νοεμβρίου 2004. Συλλογικό. Ἐκδόσεις Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, 2006.

[3] Περιοδικὸ «Ἀρχεῖον τοῦ Θρακικοῦ λαογραφικοῦ καὶ γλωσσικοῦ θησαυροῦ», τριμηνιαῖον περιοδικὸν σύγγραμα ἐκδιδόμενον ὑπὸ ἐπιτροπῆς Θρακῶν. Τόμος 26, ἐν Ἀθήναις 1961. «Δ΄- Ἡ ἐπανάσταση τοῦ «Ἤλιν - ντεν» στὴ Μακεδονία» τοῦ Δ. Κ. Βογαζλῆ.


https://www.antibaro.gr/article/17340
Εἰκόνα τοῦ Κρουσόβου τὸ 1907. Πηγὴ φωτογραφίας:https://www.antibaro.gr/article/17340


Κατά το έτος 1904 οι Βούλγαροι κομιτατζήδες δολοφόνησαν: στις 13 Ιανουαρίου μέσα στο χωριό του, τον γεωργό Ιωάννη Γαϊτανδζή από το Αμάτοβο (Άσπρος). Στα τέλη Απριλίου του ίδιου έτους δολοφόνησαν στα Γιαννιτσά τον έμπορο Μιχαήλ Χατζηβρέτα από το Λειβάδι. Στις 15 Μαΐου δολοφονήθηκε στο χωριό Κούπα ο Στέφανος Πρόσος. Στις 5 Σεπτεμβρίου η συμμορία του Αποστόλη δολοφόνησε στην Μπαρόβιτσα (Καστανερή) τον πρόκριτο Χρήστο Κεχαγιά και την μητέρα του. Στις 21 Δεκεμβρίου δολοφονήθηκε στην ορεινή περιοχή της Λούμνιτσας (Σκρά) ο ιερέας του χωριού Παπα Γεώργιος Τόντζας.[1]  

[1] "Κατάλογος των υπό των οργάνων του Βουλγαρικού Κομιτάτου δολοφονηθέντων ορθοδόξων εν Μακεδονία και Θράκη κατά τα τελευταία πέντε έτη" - 1904 - Εν Κωνσταντινουπόλει - Εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου.

Στὶς 7 Φεβρουαρίου 1904, ὑπῆρξε συμπλοκὴ στὸ χωριὸ Γοργόπη μεταξὺ Ἑλλήνων ἀνταρτῶν τοῦ καπετᾶν Γκόνου καὶ τῶν κομιτατζήδων τοῦ Θεοδωρῶφ μὲ θύματα 2 κομιτατζῆδες.[2]

Στὶς 19 Ἰουνίου τοῦ 1904,[3]  «...ἡ Γουμένισσα ἀπειλήθηκε ἀπὸ μεγάλη πυρκαγιὰ μετὰ ἀπὸ συμπλοκὴ μελῶν τῆς ὁμάδας κομιτατζήδων τοῦ Ἀποστὸλ Πέτκωφ[4] ποὺ κατα-γόταν ἀπὸ τὴν Ἀξιούπολη, μὲ ὁμάδα Τούρκων ὁπλιτῶν. Οἱ κομιτατζῆδες εἶχαν εἰσέλθει σὲ κατοικία βρισκόμενη στὸ δυτικὸ ἄκρο τῆς κωμόπολης. Μόλις ἔγιναν ἀντιληπτοὶ εἰδοποιήθηκε ὁ στρατὸς καὶ ἄρχισε μεγάλη συμπλοκή, ἀποτέλεσμα τῆς ὁποίας ἦταν ἡ μετάδοση πυρκαγιᾶς σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον πυκνοδομημένα τμήματα τῆς κωμόπολης. Περισσότερα ἀπὸ τριάντα σπίτια κάηκαν, οἱ ζημιὲς ξεπέρασαν τὶς 15.000 τουρκικὲς λίρες. Πολλοὶ κάτοικοι ἔμειναν γυμνοὶ καὶ ἀνυπόδητοι, περισσότερο ὅμως πλήγηκε ἡ κατοικία τῆς οἰκογένειας Παζαρέντσου, ἡ ὁποία ἦταν ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ μέγεθος καὶ τὶς ἐγκαταστάσεις της.

Οἱ πρόκριτοι τῆς Γουμένισσας μὲ ἐπιστολή τους πρὸς τὸ Ἑλληνικὸ Προξενεῖο Θεσσαλονίκης ζητοῦσαν τὴν ἠθικὴ στήριξη καὶ τὴν ὑλικὴ βοήθεια τοῦ Ἐθνικοῦ Κέντρου, ἡ ὁποία ὀφείλουμε νὰ σημειώσουμε πὼς ἦρθε σὲ μικρὸ χρονικὸ διάστημα. Ἡ κατάσταση ποὺ ἐπικράτησε στὴ Γουμένισσα καὶ στὴν περιοχή της τὸ καλοκαίρι τοῦ 1904 περιγράφεται μὲ κάθε λεπτομέρεια πρωτοσέλιδα στὸ 36ο φύλλο τῆς 25ης Σεπτεμβρίου τοῦ ἰδίου ἔτους, τῆς ἐφημερίδας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου «Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια». Ἐμπρησμοί, δολοφονίες, καταστροφές, ἀπειλὲς ἦταν συνήθη φαινόμενα. Ὁ ἀνταποκριτὴς θέλοντας νὰ ὑπογραμμίσει τὸ μέγεθος τῶν καταστροφῶν καὶ τῶν ὅσων ὑπέφεραν οἱ κάτοικοι σημειώνει: …ἄλλο τὶ δὲν πρέπει πράξωμεν ἀλλ’ ἡ ὑπομονὴ ἡμῶν κατήντησε παροιμιώδης. Ἄλλοτε ἔλεγον ἰώβειος τώρα θὰ εἴπωμεν καὶ θὰ λέγωμεν μακεδονική...»



[1] Στὸ ἴδιο

[2] Στὸ ἴδιο.

[3] Χρῆστος Π. Ἴντος, «Κέντρα ὀργάνωσης, δράσης καὶ ἀντίστασης τῶν Ἑλλήνων στὸν Ν. Κιλκὶς κατὰ τὴν περίοδο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα». Ἑνότητα ἀπὸ τὸ βιβλίο «Μακεδονικὸς Ἀγῶν» - Ἑκατὸ χρόνια ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ Παύλου Μελᾶ (Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο) 12 - 13 Νοεμβρίου 2004. Συλλογικό. Ἐκδόσεις Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, 2006.

[4] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Ἀποστὸλ Πέτκωφ». 



Ἡ δολοφονία τῆς δασκάλας Αἰκατερίνης Χατζηγεωργίου  

Στὶς 14 Ὀκτωβρίου 1904, στὸ χωριὸ Γκρήτσιστα Γευγελῆς,[1] οἱ Βούλγαροι κομιτατζῆδες μετὰ ἀπὸ τετράωρη μάχη, ἔκαψαν ζωντανὴ τὴ μαχόμενη, μέσα στὸ σπίτι ποὺ τὴ φιλοξενοῦσε, δασκάλα Αἰκατερίνη Χατζηγεωργίου, ἐξαδέλφη τοῦ μακεδονομάχου Μιχάλη Σιωνίδη, μαζὶ μὲ πέντε συγχωριανούς της γιὰ λόγους ἀντεκδικήσεως, γιατὶ τὴν 11η Σεπτεμβρίου τοῦ ἴδιου ἔτους, οἱ κάτοικοι τοῦ χωριοῦ, μὲ τὴν προτροπὴ τῆς δασκάλας, ἀντιστάθηκαν κι ἔδιωξαν  τὴ συμμορία τοῦ κομμιτατζῆ Ἀντωνίου Κιόσε.[2], [3], [4], [5] Ὅταν ὁ καπετὰν Μιχάλης Σιωνίδης ἐπέστρεψε στὸ χωριό, συγκρότησε ἔνοπλη ὁμάδα καὶ εἰσέβαλε στὸ χωριὸ Μερβίντσα, ὅπου κρύβονταν οἱ κομιτατζῆδες.[6] 

Τὸ 1939 ὁ δάσκαλος τῆς Εἰδομένης Γεώργιος Σιδηρόπουλος βρῆκε στὸ νεκροταφεῖο τῆς Γευγελῆς (ἐκτὸς ἑλληνικῶν συνόρων) τὸν σταυρὸ τῆς δασκάλας Αἰκατερίνης Χατζηγεωργίου. Πάνω στὸ μάρμαρο ἔγραφε τὰ ἑξῆς: «’Υπὲρ τῆς εἰς τὸν Θεὸν τῶν Ἑλλήνων πίστεως ἀγωνιζομένη, πυρὶ ὑπὸ τῶν Βουλγάρων παραδοθεῖσα, ἐνθάδε κεῖμαι, Αἰκατερίνη Χατζηγεωργίου διδάσκαλος, 14 Ὀκτωβρίου 1904». Τὸν σταυρὸ αὐτὸ μετέφερε ὁ δάσκαλος, ἀπὸ τὴ Γευγελὴ στὴν Εἰδομένη  μὲ  μιὰ  πομπὴ  ποὺ  ἀποτελοῦνταν  ἀπὸ  ἱερεῖς  καὶ μὲ συνοδεία μουσικῆς καὶ τὸν τοποθέτησε στὸ προαύλιο τοῦ σχολείου ὅπου βρίσκεται μέχρι σήμερα. Δίπλα στὸν τάφο της τάφηκε ἀργότερα, τὸ 1946 ὁ δολοφονημένος ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες τῆς ἀριστερᾶς, δάσκαλος ποὺ τίμησε τόσο τὴν Αἰκατερίνη Χατζηγεωργίου.



[1] Ἱστοσελίδα Μεταπαίδεια: Ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Ἑλληνικοῦ Κομιτάτου, ποὺ ἀναθέτει στὸν Μακεδονομάχο Μανώλη Κατσίγαρη τὴν προστασία τῆς δασκάλας Αἰκατερίνης Χατζηγεωργίου καὶ τὴν ἀσφαλὴ μεταφορά της στὴ Γκρήτσιστα: «Καπετὰν Μανώλη, θὰ προσφέρης μεγάλην ὑπηρεσίαν εἰς τὸν ἀγώνα μας, ἂν προστατεύσης τὴν διδασκάλισσαν Αἰκατερίνην Χατζηγεωργίου, ἡ ὁποία ὑπηρετεῖ εἰς τὴν Μπογδάντσα. Οἱ ἐχθροί μας τὴν ἔχουν ὁριστικῶς προγράψει, ἂν μείνει ἐκεῖ, καὶ θὰ χάσωμεν πολυτιμωτάτην διὰ τὴν Πατρίδα ὕπαρξην. Συνώδευσέ την λοιπὸν μέχρι τῆς Γρίτσιστας μὲ τὰ παληκάρια σου, ὅταν μεταβῆς ἐκεῖ. Εἰς τὴν Αἰκατερίνην ἐγράψαμεν νὰ σᾶς ἀκολουθήση μὲ πάσαν ἐμπιστοσύνην».

[2] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 24ης Ὀκτωβρίου 1904.

[3] α) Διεύθυνση Ἱστορίας Στρατοῦ «Ὁ Μακεδονικὸς ἀγῶν καὶ τὰ εἰς Θράκην γεγονότα», 1979.

β) M. Paillares, «Ἡ Μακεδονικὴ θύελλα», 1994, ἐκδόσεις Τροχαλία.

[4] Σχετικὰ μὲ τὸ χρονικὸ τοῦ θανάτου τῆς δασκάλας, βλέπε στὴν ἑνότητα «Γνωστοὶ καὶ λιγότερο γνωστοὶ ἀγωνιστὲς στὴν περιοχὴ Γευγελῆς» τοῦ παρόντος βιβλίου στὴ σελίδα 139.

[5] Ἱστοσελίδα Εἰδομένη http://idomeni.gr

[6] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Μιχάλης Σιωνίδης».


Ἀπομεινάρι τῆς ἐπιγραφῆς στὸ μνῆμα τῆς δασκάλας. Πηγὴ: https://averoph.wordpress.com

Στὶς 21 Νοεμβρίου 1904, ἔξω ἀπὸ τὴ Γουμένισσα, συμμορία κομιτατζήδων τοῦ Ἀποστὸλ Πέτκωφ δολοφόνησε[1] τὸν Ἕλληνα δάσκαλο Ἰωάννη Πίτσουλα.[2] Ὁ νέος δάσκαλος ποὺ εἶχε ἀποφοιτήσει ἀπὸ τὸ Διδασκαλεῖο τῆς Ἀθήνας, θέλησε νὰ διοριστεῖ σὲ σχολεῖο τῆς Μακεδονίας. Διορίστηκε στὴ Γουμένισσα ὅπου εἶχε ἐγκατασταθεῖ στὰ τέλη Ὀκτωβρίου 1904, ἕνα μήνα πρὶν τὴ δολοφονία του![3]



[1] Φωτογραφία τοῦ ἀπαγχονισμένου δάσκαλου ὑπάρχει στὴν ἱστοσελίδα τοῦ Μουσείου Μακεδο-νικοῦ Ἀγώνα http://www.imma. edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html?show=1&start=35

[2] Ἐφημερίδα “Σκρίπ» τῆς 4ης Δεκεμβρίου 1904.

[3] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς, 1996.


Ὁ δάσκαλος Ἰωάννης Πίτσουλας ἀπὸ τὴ Ναύπακτο, κρεμασμένος ἀπὸ τὸ ἔνοπλο σῶμα τοῦ κομιτατζῆ Ἀποστὸλ Πετκώφ, σὲ ἕνα δέντρο ἔξω ἀπὸ τὴ Γουμένισσα. Πηγὴ: http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html?show=1&start=35

Στὶς 30 Νοεμβρίου 1904, κομιτατζῆδες δολοφονοῦν ἔξω ἀπὸ τὴ Γευγελὴ τὸν ἱεροψάλτη Χρῆστο Κρετζόβαλη καὶ τὸν Λεωνίδα Σιωνίδη ποὺ συνταξίδευαν γιὰ τὴ Βογδάντσα.[1]

Στὶς 4 Δεκεμβρίου 1904, ἐπιτροπὴ ἀποτελούμενη ἀπὸ  50  Ἕλληνες  τῆς  Γευγελῆς  καὶ τῶν γύρω περιοχῶν συνέταξε ἐπιστολὴ ἐναντίον τῶν θηριωδιῶν τῶν Βουλγάρων κομιτατζήδων καὶ τὴν ἐπέδωσε στὸν Χιμλὴ Πασά.[2]

Στὶς 17 Δεκεμβρίου 1904, ἡ συμμορία τοῦ κομιτατζῆ Ἀποστὸλ Πέτκωφ ἐπιτέθηκε στὸ χωριὸ Ἅγιος Πέτρος ὅπου δολοφόνησε τὸν ἱερέα τοῦ χωριοῦ καὶ τρεῖς προκρίτους.[3]

 

Ἀπογραφὴ πληθυσμοῦ τὸ 1904[4] 

Τὸ 1904, ἐπὶ Χιλμῆ Πασᾶ διενεργήθηκε ἐπίσημη ἀπογραφὴ τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Μακεδονίας. Οἱ τραγικὲς συνθῆκες ποὺ εἶχαν πρὶν χρόνια δημιουργήσει οἱ τρομοκρατικὲς βουλγαρικὲς ὁμάδες κατὰ τῶν πατριαρχικῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς καὶ ἡ ἀπουσία ἀξιόλογης ἀντιστασιακῆς δράσης τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, ἔφεραν τὶς μετακινήσεις μεγάλης μερίδας τῶν κατοίκων πρὸς τὶς θέσεις τῆς βουλγαρικῆς ἢ τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. Χωριὰ ποὺ ἦταν ἀδιαμφισβήτητα στηρίγματα τοῦ ἑλληνισμοῦ, ὑπὸ τὴν ἀπειλὴ τοῦ ἀφανισμοῦ τους, ἀσπάστηκαν τὸν βουλγαρισμό. Ἡ τρομοκρατία τῶν Βουλγάρων δὲν ἀντιμετωπίστηκε δραστικὰ ἀπὸ τὸν Τουρκικὸ κρατικὸ μηχανισμὸ καὶ οἱ ἐκκλήσεις τῶν πατριαρχικῶν κατοίκων γιὰ ἔνοπλη βοήθεια δὲν συγκινοῦσαν τὴν Ἀθήνα, πλὴν μεμονομένων περιπτώσεων ἢ κινητοποιοῦσαν περιορισ-μένες ἀντιδράσεις ἀφοῦ εἶχαν πιὰ παγιωθεῖ οἱ συμμορίες τῶν κομιτατζήδων στὴ Μακεδονία. Παρακάτω παρατίθενται στοιχεῖα τῆς ἀπογραφῆς ποὺ ἀφοροῦν τὴν περιοχὴ τῆς Παιονίας γύρω ἀπὸ τὸ Καρασινὰν (Πλάγια) ἀλλὰ καὶ τὶς κυριότερες κωμοπόλεις:

Γευγελή: 5.307 [2.305 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 1.600 σχισματικοὶ βουλγαρίζοντες,     1.200 μουσουλμάνοι, 143 ὀρθόδοξοι σερβίζοντες, 27 ρουμανίζοντες, 14 Βούλγαροι καθολικοί, 18 Ἑβραίοι.]

Στρώμνιτσα: 9.725 [3.425 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 4.800 μουσουλμάνοι, 820 σχισματικοὶ βουλγαρίζοντες, 680 Ἑβραίοι.]

Γουμέντσα (Γουμένισσα): 2.980 [700 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 750 τρομοκρατημένοι ἀπὸ Βουλγάρους, 1.530 σχησματικοὶ βουλγαρίζοντες.]

Μποέμιτσα (Ἀξιούπολη): 1.413 [109 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 560 μουσουλμάνοι, 221  τρομοκρατημένοι ἀπὸ Βουλγάρους, 523 σχησματικοὶ βουλγαρίζοντες.]

Καρασούλι (Πολύκαστρο): 534 [29 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 260 σχισματικοὶ βουλγα-ρίζοντες, 245 μουσουλμάνοι.]

Κρίβα (Γρίβα): 910 [120 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 790 τρομοκρατημένοι ἀπὸ τοὺς Βουλγάρους].

Πέτροβο (Ἅγιος Πέτρος): 850 [ὀρθόδοξοι Ἕλληνες].

Λούμπνιτσα (Σκρά): 1.468 [1.055 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 413 ρουμανίζοντες.]

Λειβάδια: 3.477 [ 3.305 ὀρθόδοξοι ἑλληνόβλαχοι, 172 ρουμανίζοντες].

Κούπα: 586 [332 ὀρθόδοξοι ἑλληνόβλαχοι, 254 ρουμανίζοντες.]

Ἴσβορ (Πηγή): 93 [σχισματικοὶ βουλγαρίζοντες].

Καρασινάν (Πλάγια): 1.745 [μουσουλμάνοι].

Μαγιαδάγ (Φανός): 3.440 [μουσουλμάνοι].

Δρέβενον (Πύλη): 76 [ὀρθόδοξοι Ἕλληνες].

Ἀλτσάκ (Χαμηλό): 1244 [μουσουλμάνοι].

Ἀλτσὰκ Καλύβαι: 22 [11 ὀρθόδοξοι, 11 μουσουλμάνοι].

Σέχοβον (Εἰδομένη): 711 [85 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 486 σχησματικοὶ βουλγαρίζοντες, 45 σερβίζοντες, 95 βουλγαροκαθολικοί].

Σλόπιντσα (Δογάνης): 418 [σχησματικοὶ βουλγαρίζοντες].

Ματσίκοβο (Εὔζωνοι): 700 [42 ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, 658 σχησματικοὶ βουλγαρίζοντες].



[1] Στὸ ἴδιο.

[2] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 9ης Δεκεμβρίου 1904.

[3] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 20ῆς Δεκεμβρίου 1904.

[4] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς, 1996.


Ὁ ἀρχικομιτατζὴς Ἀποστὸλ Πέτκωφ.

Τὸ 1905 ἀπὸ τὴν παραμεθόρια περιοχὴ πέρασε τὸ σῶμα τοῦ Γεωργίου Κακουλίδη (Καπετᾶν Δράγου), τὸ ὁποῖο συγκρούσθηκε στὰ χωριὰ τοῦ Μαγιαδᾶγ, Πλάγια - Φανὸς Παιονίας μὲ τὸν τουρκικὸ στρατό.[1]

Στὶς 13 Ἰανουαρίου 1905, σύμφωνα μὲ τὴν ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια,[2] στὸ χωριὸ Σμόλι (Μικρόδασος), ὁ μακεδονομάχος ὁπλαρχηγὸς Μιχαὴλ Σιωνίδης μὲ τὸ ἀπόσπασμά του, κατατρόπωσε τὸν κομιτατζὴ Ἀργύρη καὶ τὴν τσέτα του (σκοτώθηκαν 13 κομιτατζῆδες).

Στὴ διάρκεια τοῦ 2ου δεκαημέρου τοῦ Ἰανουαρίου 1905, εἰσῆλθε στὸ ἑλληνικὸ χωριὸ Γκρίτσιστα τῆς Γευγελῆς, τὸ μακεδονικὸ σῶμα τοῦ καπετᾶν Ζήρια γιὰ νὰ ἐκδικηθεῖ τὸν φόνο τῆς δασκάλας Αἰκατερίνης Χατζηγεωργίου καὶ τῶν προκρίτων τοῦ χωριοῦ.

Τὸ σῶμα τοῦ Καπετᾶν Ζήρια καταδίωξε βουλγάρικη συμμορία καὶ φόνευσε 15 μέλη τῆς τσέτας τῶν κομιτατζήδων καὶ 22 χωρικοὺς συνεργάτες τους.[3]

Στὶς 29 Ἰανουαρίου 1905 κοντὰ στὴ Γευγελή, τὸ σῶμα τοῦ Καπετᾶν Ρούβα συνεπλάκη μὲ βουλγάρικη συμμορία. Κατὰ τὴ συμπλοκὴ 2 Ἕλληνες τραυματίστηκαν καὶ 4 Βούλγαροι φονεύθηκαν.[4]

Σὲ δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρὸς» ἀναφέρεται ὁ ἀπαγχονισμὸς τοῦ Βούλγαρου Μουχτάρη τοῦ χωριοῦ Γρίβα ἀπὸ τὴ συμμορία κομιτατζήδων τοῦ Χρήστου Μπαμπιανλῆ, κατηγορώντας ὡς ὑπαίτιο τὸν Μουχτάρη γιὰ κατάδοση τῶν κινήσεών τους στοὺς Τούρκους.[5]

Ἀρχὲς Φεβρουαρίου τοῦ 1905, στὸ χωριὸ Πέντζα τῆς Γουμένισσας ἡ 12μελὴς συμμορία κομιτατζήδων τοῦ Χρήστου Μπαμπιανλῆ συγκρούσθηκε μὲ τουρκικὸ ἀπόσπασμα. Τέσσερις ἔπεσαν νεκροὶ ἀπὸ τὴ συμμορία καθὼς καὶ ὁ ἀρχηγός της καὶ τέσσερις τραυματίστηκαν. Ἀπὸ τὸ ἀπόσπασμα τραυματίστηκαν δύο στρατιῶτες.[6]

Στὶς 1 Μαρτίου 1905 οἱ τσέτες τοῦ Ἀποστὸλ Πέτκωφ καὶ τοῦ Σάββα Μιχαΐλοφ, ποὺ ἀριθμοῦσαν 42 ἂνδρες, περικυκλώνονται στὸ Μικρόδασος (Σμόλι) ἀπὸ ὁθωμανικὸ στρατὸ καὶ μπασιμπουζούκους. Μετὰ ἀπὸ 4 - 5 ὧρες αἱματηρῶν συγκρούσεων σκοτώνο-νται 36 κομιτατζῆδες μαζὶ μὲ τὸν βοεβόδα Σάββα Μιχαΐλοφ. Σώζονται μόνο ὁ πληγωμένος στὴ φτέρνα Ἀποστὸλ Πέτκωφ καὶ 5 ἄνδρες του.

Στὶς 3 Μαρτίου 1905, τουρκικὰ ἀποσπάσματα περικύκλωσαν στὴν περιοχὴ τῆς Γευγελῆς κι ἐξόντωσαν τὸν Βούλγαρο λήσταρχο Ἀποστόλη καὶ τὴ 40μελὴ συμμορία του ποὺ λυμαίνονταν ἀπὸ 10ετίες τὴν περιοχὴ τῆς Κεντρικῆς Μακεδονίας.[7]

Στὶς 18 Μαΐου 1905 κάτω ἀπὸ τὸ Γαντάτσι, τὴν κορυφὴ τοῦ Πάικου, στὰ βορειο-ανατολικὰ τῶν Μεγάλων Λιβαδίων, πέφτει ἡρωικὰ ὁ Καπετὰν Κόδρος μετὰ ἀπὸ μάχη ποὺ ἔδωσε μὲ τὶς τουρκικὲς δυνάμεις καὶ ἐνῶ καταδίωκε τὴν ὁμάδα τοῦ κομιτατζῆ Ἀντὼν Γιοβάν, ξαδέλφου τοῦ ἐπίσης κομιτατζῆ τῆς περιοχῆς Ἀποστὸλ Πέτκωφ. Μαζί του πέφτει μὲ ἄλλα παλικάρια καὶ ὁ ὑπαρχηγὸς τῆς ὁμάδας του, ὁ Ἀνθυπολοχαγὸς Σπύρος Φραγκόπουλος (Καπετὰν Ζόγρας). Στὶς 23 Μαΐου τοῦ 1905 ὁ Λάμπρος Κορομηλᾶς τηλεγραφεῖ ἀπὸ τὸ προξενεῖο τῆς Θεσσαλονίκης πρὸς τὸν Ὑπουργὸ τῶν Ἐξωτερικῶν Ἀλέξανδρο Σκουζὲ καὶ τοῦ ἀναφέρει ἐπακριβῶς: «Περὶ τῆς ἐν Λιβαδίοις ἐπελθούσης ἡμὶν συμφορᾶς.»[8]



[1] Σύμφωνα μὲ τὴν Ἱστοσελίδα e-istoria - [Μακεδονικός Ἀγώνας]: «Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, ξεχώρισαν πολλοὶ ἱερώμενοι τῆς περιοχῆς γιὰ τὴν προσφορὰ καὶ τὸν πατριωτισμό τους. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρονται τρία πολὺ γνωστὰ ὀνόματα: τοῦ παπα-Μανόλη ἀπὸ τὸν Ἅγιο Πέτρο, τοῦ παπα-Χρήστου Οἰκονόμου ἀπὸ τὴ Γρίβα καὶ τοῦ παπα-Ζαφειρίου Σταματιάδη ἀπὸ τὴν Εἰδομένη.

[2] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Μικρόδασος Κιλκίς».

[3] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 25ης Ἰανουαρίου 1905.

[4] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 30ῆς Ἰανουαρίου 1905.

[5] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 12ης Φεβρουαρίου 1905.

[6] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 5ης Φεβρουαρίου 1905.

[7] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 3ης Μαρτίου 1905.

[8] Ἱστοσελίδα «Βλαχόφωνοι». http://vlahofonoi.blogspot.gr/2012/09/blog-post_30.html


Ὁ καπετὰν Μιχάλης Σιωνίδης μὲ τὸν ἀδερφό του καὶ πρωτοπαλίκαρό του, Διονύσιο (δεξιά). Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B9%CF%87%CE%B1%CE%AE%CE%BB_%CE%A3%CE%B9%CF%89%CE%BD%CE%AF%CE%B4%CE%B7%CF%82

Στὶς 24 Μαΐου 1905, στὴ Γουμένισσα, Ἕλληνες χωρικοὶ περικύκλωσαν κι ἐξόντωσαν 12μελὴ συμμορία τοῦ ἀνεψιοῦ τοῦ Ἀποστὸλ Πέτκωφ.[1]

Στὶς 4 Σεπτεμβρίου 1905, κομιτατζῆδες δολοφόνησαν μὲ τσεκούρι στὸ Σκρὰ τὸν ἀδερφὸ τοῦ δάσκαλου, Ἀθανάσιο Παπαστεφάνου.[2] 

Στὶς 2 Ὀκτωβρίου 1905, στὴ Γρίβα Παιονίας, μακεδονικὸ σῶμα μπῆκε στὸ χωριό, συνέλαβε πέντε κομιτατζῆδες κατοίκους τοῦ χωριοῦ τοὺς ὁποίους δίκασε δημόσια κι ἀκολούθως τοὺς τιμώρησε παραδειγματικά.[3]

Στὶς 25 Ὀκτωβρίου 1905, ὁ Ὑπολοχαγὸς Βλάσης Τσιρογιάννης ποὺ διορίστηκε στὴ Στρώμνιτσα, στὴ θέση τοῦ διευθυντῆ τῶν σχολείων, ὀργάνωσε τὸν ἀγώνα τῆς ἑλληνικῆς νεολαίας τῆς πόλης κατὰ τοῦ βουλγαρισμοῦ.[4]

Στὶς 30 Ἰανουαρίου 1906, σημαντικὸ γεγονὸς γιὰ τὸν ἑλληνικὸ πληθυσμὸ τῆς Γουμένισ-σας ἀποτέλεσε ὁ γάμος τοῦ γιατροῦ Ἄγγελου Σακελλαρίου. Κουμπάρος ἦταν ὁ Ἴων Δραγούμης ποὺ ἦρθε στὴ Γουμένισσα κι ἔφερε μαζί του δεκάδες ὑπαλλήλους τῶν προξενείων καὶ ὑποπροξενείων ὅλης τῆς Μακεδονίας.[5]

Στὶς 9 Φεβρουαρίου 1906, ὑπῆρξε συμπλοκὴ στὴ θέση Λιβάδι τῆς ἀνταρτικῆς ὁμάδας τοῦ ὁπλαρχηγοῦ Βασίλη Βάνδου μὲ ὁμάδα κομιτατζήδων τοῦ βοεβόδα Νικολῶφ.[6]

Στὶς 3 Μαρτίου 1907, ὑπῆρξε συμπλοκὴ στὴ θέση Πλατάνια Γευγελῆς μεταξὺ ἀνταρτῶν τοῦ ὁπλαρχηγοῦ καπετᾶν Λάζου καὶ τμήματος τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ.[7]

Στὶς 15 Μαρτίου 1907, τὸ σῶμα τῶν ἀδερφῶν Δογιάμα, στὸ Πάικο, ἐπιφέρει μεγάλες ἀπώλειες στοὺς Βούλγαρους τῆς συμμορίας τοῦ Μπόρις Σαρακίνωφ.[8]

Στὶς 15 Μαΐου 1907, τὸ σῶμα τῶν ἀδερφῶν Δογιάμα, στὸ Πάικο, ἐπιφέρει μεγάλες ἀπώλειες στοὺς Βούλγαρους τῆς συμμορίας τοῦ Τοντὸρ Γκρούεφ.[9]

Στὶς 15 Ἰουνίου 1907, τὸ σῶμα τῶν ἀδερφῶν Δογιάμα, στὸ Πάικο, κατατροπώνει τὴ συμμορία τοῦ Ἴτσιου Βασιλέφσκυ.[10]

Στὶς 22 Ἰουνίου 1907, τὸ σῶμα τῶν ἀδερφῶν Δογιάμα, στὸ Πάικο, ἐξουδετερώνει τὸν κομιτατζὴ Ἰβὰν Γκέλεφ.[11]

Στὶς 22 Ἰουνίου 1907, ὑπῆρξε συμπλοκὴ στὴν περιοχὴ τοῦ Ἁγίου Πέτρου Παιονίας μεταξὺ Ἑλλήνων ἀνταρτῶν τοῦ καπετᾶν Νικηφόρου Β΄ (Γεώργιου Παπαδόπουλου) καὶ τουρκικοῦ στρατοῦ. Στὴ μάχη ἐξουδετερώθηκε τὸ ἀντάρτικο σῶμα καὶ φονεύθηκε ὁ καπετὰν Νικηφόρος Β΄.[12]

Κατὰ τὸ θέρος τοῦ 1907, τὸ μικρὸ σῶμα τῶν ἀδερφῶν Δογιάμα ἀπὸ τὴν Μπαρόβιτσα (Καστανερὴ) προσέβαλε τοὺς κομιτατζῆδες τοῦ χωριοῦ Κρίβα (Γρίβα) καὶ τοὺς προξένησε σοβαρὲς ἀπώλειες.[13] 

Στὶς 2 Μαΐου 1909, στὴ διαδρομὴ Γουμένισσας - Καστανερῆς, κομιτατζῆδες ἔστησαν ἐνέδρα στὸν Γεώργιο Δογιάμα χωρὶς ἐπιτυχία.[14]

Στὶς 5 Μαΐου 1909, στὴ Γουμένισσα, κομιτατζῆδες ἔστησαν δεύτερη ἐνέδρα στὸν Γεώργιο Δογιάμα χωρὶς ἐπιτυχία.[15]



[1] Ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 25ης Μαΐου 1905.

[2] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς, 1996.

[3] Ἐφημερίδα «Σκρὶπ» τῆς 3ης Ὀκτωβρίου 1905.

[4] Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.

[5] Στὸ ἴδιο.

[7] Στὸ ἴδιο.

[8] Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, «Οἱ Μακεδονομάχοι ἀδερφοὶ Δογιάμα» Θεσσαλονίκη 2009, ἐκδόσεις University Studio Press.

[9] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Γεώργιος Δογιάμας».

[10] Στὴν ἴδια.

[11] Στὴν ἴδια.

[12] Χρῆστος Π. Ἴντος, «Ἡ Γουμένισσα στὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῶν λογοτεχνῶν της», Γουμένισσα, 1989.

[13] Διεύθυνση Ἱστορίας Στρατοῦ, «Ὁ Μακεδονικὸς Ἀγῶν καὶ τὰ εἰς Θράκην γεγονότα» ΓΕΣ, 1979.

[14] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Γεώργιος Δογιάμας».

[15] Στὴν ἴδια.


Δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ τῆς 25/1/1905 σχετικὸ μὲ δράση τῶν Μακεδονομάχων.

Αὔγουστος 2010 - Σὲ ἄρθρο τῆς ἐφημερίδας «Σκρίπ», μὲ τίτλο «Φρικώδη βασανιστήρια Ἕλληνος Μακεδῶνος μαθητοῦ ὑπὸ τῆς Ρουμανικῆς προπαγάνδας», ἀναφέρεται στὴν κατάσταση ποὺ ἐπικρατεῖ στὴν περιοχή: «Ἡ ρουμανικὴ προπαγάνδα ἐξακολουθεῖ ὀργιάζουσα εἰς τὰ διαμερίσματα Γευγελῆς, Γεννιτσῶν καὶ Γουμέντζης. Ἤδη ἀπωλέσθει δι’ ἡμᾶς ὁλόκληρος ἡ Περιφέρεια Γευγελῆς ἐν τῇ ὁποίᾳ ἔστησεν τὴν ἕδραν του ὁ Ρουμανισμός […] Πρέπει νὰ ἐννοηθῇ καλῶς ὅτι τὸ διαμέρισμα Γευγελῆς εἶνε τὸ σημαντικότερον διὰ τὸν Ἑλληνισμὸν προπύργιον ἐν Μακεδονί…»[1]

Στὶς 2 Αὐγούστου 1911, ὁ ἀρχικομιτατζὴς Ἀποστὸλ Πέτκωφ μαζὶ μὲ τοὺς ἀρχικομι-τατζῆδες Γκεόργκι Μουτσιτάνοφ Κασάπσετο καὶ Βασὶλ Πούφκα πέφτουν θύματα δηλητηρίασης στὶς Ἀμπελιὲς Γιαννιτσῶν ἀπὸ τὸ πρώην μέλος καὶ γραμματέα τῆς τσέτας, Ἀποστὸλ Θεόδωρο Τσιφτέ.[2]

Οἱ ρουμανίζοντες ἀσκοῦν τρομοκρατία κατὰ τῶν πατριαρχικῶν χριστιανῶν κατὰ τὸ διάστημα τοῦ δεύτερου ἑξαμήνου τοῦ ἔτους 1911, στὸ χωριὸ Λιούμνιτσα (Σκρά).[3] Ἀπὸ τὸ καλοκαίρι τοῦ 1911 ἐντείνεται τὸ δυσμενὲς κλίμα γιὰ τοὺς ἑλληνορθοδόξους ποὺ ἀναγκάζονται νὰ καταφύγουν στὶς ἐκκλησίες τῆς Γευγελῆς γιὰ ἐκκλησιασμὸ ἐνῶ ἔχασαν ἀπὸ τὸν ἔλεγχό τους καὶ τὸ ἑλληνικὸ σχολεῖο τοῦ χωριοῦ. Τὸν Νοέμβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, ἐπιτροπὴ κατοίκων τοῦ χωριοῦ διαμαρτυρήθηκε στὸν Τοῦρκο Νομάρχη τῆς Θεσσαλο-νίκης γιὰ τὸ κλίμα τρομοκρατίας τῶν ρουμανιζόντων σὲ βάρος τῶν πατριαρχικῶν χωρικῶν.[4] Μετὰ τὴ διαμαρτυρία ἡ τρομοκρατία ἐντείνεται καὶ οἱ ρουμανίζοντες φτάνουν στὸ σημεῖο νὰ λιθοβολήσουν συγχωριανούς τους χωρὶς νὰ τιμωρηθοῦν ἀπὸ τὶς τουρκικὲς ἀρχές.[5] Τὸν Δεκέμβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, παρουσία καὶ τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν, διώχθηκε ἀπὸ τὴ Λιούμνιτσα ὁ ἀρχιερατικὸς ἐπίτροπος Γευγελῆς, ἀπὸ φανατικοὺς ρουμανίζοντες ποὺ εἶχαν συγκεντρωθεῖ μὲ ἄγριες διαθέσεις ἔξω ἀπὸ τὸ σπίτι ποὺ τὸν φιλοξενοῦσε.[6]



[1] Εφημερίδα «Σκρίπ» τῆς 21ης Αὐγούστου 2010.

[2] Ἱστοσελίδα Βικιπαίδεια «Ἀποστόλ Πέτκωφ».

[3] Ἐφημερίδα «Μακεδονία» τῆς 23ης Ἰουλίου 1911.

[4] Ἐφημερίδα «Μακεδονία» τῆς 24ης Νοεμβρίου 1911.

[5] Ἐφημερίδα «Μακεδονία» τῆς 26ης Νοεμβρίου 1911 καὶ τῆς 30ῆς Νοεμβρίου 1911.

[6] Ἐφημερίδα «Μακεδονία» τῆς 14ης Δεκεμβρίου 1911.




Στὶς 24 Αὐγούστου 1912, δολοφονήθηκε στὸ ὄρος Πάικο ἀπὸ τοὺς Βούλγαρους κομιτατζῆδες, ἐνῶ συναντήθηκε μαζί τους γιὰ νὰ ὑπογράψει συνθήκη κοινῆς δράσης κατὰ τῶν Τούρκων,[1] ὁ Ὁπλαρχηγὸς Λάζαρος Δογιάμας ἀπὸ τὴν Καστανερὴ (Μπαροβίτσα).[2]


[1] Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, «Οἱ Μακεδονομάχοι ἀδερφοὶ Δογιάμα» Θεσσαλονίκη 2009, ἐκδόσεις University Studio Press.

[2] Ἱστοσελίδα «Στὰ Πλάγια Παιονίας» http://plagia-paionias.blogspot.com/2011/07/blog-post_19.html

Ὁ Καπετὰν Ρούβας (Γεώργιος Κατεχάκης)



Ἔτος 1907. Πρόκριτοι τοῦ Σκρᾶ στὸ Ἑλληνικὸ Προξενεῖο Θεσσαλονίκης
Πηγή: Ἵδρυμα Μουσείου Μακεδονικοῦ Ἀγώνα
http://www.imma.edu.gr/imma/dbs/Artifacts/index.html?start=3489&show=1



Οἱ ἀδερφοὶ Λάζος, Μῆτρος καὶ Γκόνος Δογιάμας μὲ συμπολεμιστές τους (Απὸ τὴ Βικιπαίδεια)

Τὸ βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων - Ἐν Παιονία Κιλκὶς" τοῦ Θεόδωρου Π. Μποράκη ποὺ κυκλοφόρησε τὸν Ἰανουάριο 2022 σὲ ψηφιακὴ μορφή, διατίθεται δωρεάν. Γιὰ πληροφορίες διαβάστε στὴ δ/νση:

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τα κείμενα με την μπλε απόχρωση αποτελούν ανανεώσεις της ύλης και δεν περιλαμβάνονται στο βιβλίο.