Έρευνα: Θεόδωρος Π. Μποράκης (*)
Αφιερώνεται στην γενιά των ξεριζωμένων Ελλήνων των όπου γης πατρίδων, που
διαλύθηκαν στη θύελλα της Ιστορίας και σκόρπισαν στον κόσμο, μα στάθηκαν όρθιοι
κι έγιναν ακρίτες της Ελλάδας. Έναν αιώνα τώρα οι απόγονοί τους, ζωντανές
ψηφίδες, στολίζουν το ψηφιδωτό του Κιλκίς με τα ήθη και τα έθιμα των
αλησμόνητων πατρίδων τους.
Πανοραμική άποψη της Γευγελής. Πηγή: Διαδίκτυο.
Η Γευγελή
Ελληνική πατρίδα
της βορειομακεδονικής γης που περιήλθε στην επικράτεια της Σερβίας με τη
συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913 ενώ μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εκδιώχθηκαν
από τις Γερμανο-βουλγαρικές δυνάμεις και οι τελευταίες ελληνικές οικογένειες
της Γευγελή. H
Γευγελή κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ανήκε στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης
και ήταν έδρα των 58 χωριών της ομώνυμης υποδιοίκησης, ενώ κατείχε τη δεύτερη
θέση στην παραγωγή μεταξιού στην Ευρωπαϊκή Τουρκία. Σήμερα υπάγεται στο κράτος των Σκοπίων και απέχει 2 χιλιόμετρα από την
ελληνοσκοπιανή μεθόριο πλησίον των παραμεθόριων χωριών Ειδομένη, Χαμηλό και
Εύζωνοι. Απέχει επίσης 67 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης και 37
χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Κιλκίς.
Αρχαία
Ειδομένη - Σύμφωνα με εξιστορήσεις και ευρήματα, οι ιστορικοί
τοποθετούν την αρχαία Ειδομένη στην περιοχή της Γευγελής, λίγο βορειότερα από
το σημερινό χωριό Ειδομένη (παλιά ονομασία Σέχοβο προ του 1928). Ο Αχιλλέας Θ. Σαμοθράκης αναφέρει στο λεξικό
του: «Ειδομένη: Αρχαία πόλις της Βοττιαίας, κειμένη επί της Εγνατίας οδού και επί
της δεξιάς όχθης του Αξιού ποταμού [...] Υπό του Θουκιδίδου αναφέρεται ως μία των
πόλεων, τας οποίας εκυρίευσεν ο Σιτάλκης, βασιλεύς των Οδρυσών, κατὰ τα πρώτα έτη
του Πελοποννησιακού πολέμου (το έτος 429 π.Χ.) ότε ούτος κηρύξας τον πόλεμον
κατὰ του Περδίκα της Μακεδονίας, εισέβαλεν εις την χώραν αυτού[…] Την Ειδομένην
αναφέρει επίσης ο Στράβων ως κειμένην εν τη Παρορβηλία χώρα της Μακεδονίας […] Επί
των βυζαντινών χρόνων μνημονεύεται υπό του Ιεροκλέους καί του Κωνσταντίνου
Πορφυρογεννήτου, ως μία των 32 πόλεων του Δευτέρου Θέματος της Μακεδονίας. Επί
των ερειπίων της Ειδομένης κείται σήμερον η Γευγελή […]»
Το 934 με μέριμνα της βυζαντινής διοίκησης
εγκαταστάθηκαν στην περιοχὴ της Γευγελής πληθυσμοί μιας φυλής Τούρκων Ουγγρικής
καταγωγής. Οι Τούρκοι αυτοί πήραν την ονομασία Βαρδαριώτες από τον Βαρδάρη (Αξιό
ποταμό). Σχετικά με τους Βαρδαριώτες, κατά τη βυζαντινή περίοδο, αναφέρεται η ιστοσελίδα
της Ιεράς Μητροπόλεως Πολυανής και Κιλκισίου: «Στα μέσα του 10ου αιώνα
μ.Χ. στην περιοχή αναφέρεται η Επισκοπή Πολυανής, στην οποία προσαρτίστηκε η Επισκοπή
Λητής και Ρεντίνης (επανιδρύθηκε τον 18ο αιώνα) και η Επισκοπή των Βαρδαριωτών
Τούρκων.
Δια φιρμανίου της 3ης Σιαμπάν 1117 τ.χ.,
δηλαδὴ της 20ης Νοεμβρίου 1715 επιβλήθηκε είσπραξη κεφαλικού φόρου στους Έλληνες
κατοίκους της περιφέρειας Γευγελής και Βογδάντσας.
Ο Ιερός Ναός Αναλήψεως του Κυρίου - Τὸ 1803 χτίζεται στη Γευγελὴ ο πρώτος
χριστιανικός ναός (Αναλήψεως του Χριστού). Για τον ναό αναφέρει διεξοδικά ο Ιωάννης
Ξανθός, συνταξιούχος δημοδιδάσκαλος και Μακεδονομάχος: «Η εκκλησία αυτή ως εκ της
θαυματουργού δυνάμεως της εικόνος της Αναλήψεως του Χριστού, απέκτησε μεγάλην
φήμην και εγένετο το προσκυνητήριον όλων των χριστιανών των πέριξ της Γευγελής
χωρίων και κωμοπόλεων εις ακτίνα εξ και οκτώ ωρών μακράν αυτής, αδιακρίτως
θρησκεύματος, άσοι απέδιδον μεγάλην πίστην εις αυτήν. Προς φιλοξενίαν και
περίθαλψιν των εκ διαφόρων μερών και κατά διαφόρους καιροὺς προσερχομένων
προσκυνητών, είχον κτισθή πέριξ της εκκλησίας διάφορα δωμάτια προς παραμονήν των
προσκυνητών, άλλα τοιαύτα δια τους ασθενείς, τους πάσχοντας από διάφορα
νοσήματα και άλλα δια ψυχοπαθείς. Οι ασθενείς μετά παραμονήν τεσσαράκοντα ημερών
και εκκλησιασμόν πρωίαν και εσπέραν, υγιείς εγίνοντο «ω- δήποτε κατείχοντο
νοσήματι» όπως λέγει και το Ιερόν Ευαγγέλιον. Είναι δε αξιοσημεί-ωτον το
γεγονός, ότι ουδείς των πασχόντων ανεχώρησεν εκείθεν ασθενής. Ως και οι
ψυχοπαθείς ακόμη ανέκτων το λογικόν των.»
Γευγελή περί τα 1900. Η Τσούφλειος Σχολή
του ελληνικού στοιχείου της Γευγελής. Εικόνα από την ιστοσελίδα «Έδεσσα
1860-1920».
Το 1889 ανεγέρθηκε στη Γευγελὴ η Αστική
Σχολή Γευγελής «Τσούφλειο Εκπαιδευτήριο», με δαπάνη του Ηπειρώτη εθνικού
ευεργέτη Αναστάσιο Τσούφλη. Το διόροφο κτίριο των «Τσουφλείων Εκπαιδευτηρίων» προορίζονταν
για τη στέγαση των ελληνικών σχολείων της πόλης.
Κατά την απογραφή του 1904 επί διοικήσεως
Χιλμή Πασά, στη Γευγελή καταγράφηκαν 5.307 κάτοικοι: [2.305 ορθόδοξοι Έλληνες,
1.600 σχισματικοί βουλγαρίζοντες, 1.200 μουσουλμάνοι, 143 ορθόδοξοι
σερβίζοντες, 27 ρουμανίζοντες, 14 Βούλγαροι καθολικοί και 18 Εβραίοι.
Λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης,
στις 30 Οκτωβρίου 1912, δύο Ακαρνανικά Ευζωνικά Τάγματα του ελληνικού στρατού
απελευθέρωσαν την Γευγελή κι έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό και συγκίνηση από τους
κατοίκους της. Η περιοχή της Γευγελής
παραχωρήθηκε οριστικά στους Σέρβους μετά τη λήξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου.
Βάσει της συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913)
κατά την παραχώρηση μακεδονικών εδαφών στη Σερβία και τη Βουλγαρία, 10.000 Έλληνες
μετανάστευσαν στην ελληνική Μακεδονία από τα μέρη της ευρύτερης Μακεδονίας
(καζάδες Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης, Ράζλογκ, Μελενίκου, Νευροκοπίου και
Στρώμνιτσας). Η «χαριστική βολή» στην ερήμωση των ελληνικών αυτών περιοχών
δόθηκε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κι είναι
χαρακτηριστικό το άρθρο της εφημερίδας Μακεδονία στα τέλη του 1918 με τίτλο «Από
τα βουλγαρικά όργια - Πώς κατέστρεψαν την Γευγελήν και τα περίχωρα - Ποιοί ήσαν
επικεφαλής του έργου». Το άρθρο αυτό παρουσιάζει, με αναφορές σε πρόσωπα και
γεγονότα, τὸ βουλγάρικο χτύπημα κατά του ελληνικού πληθυσμού της Γευγελής.
Οι ξεριζωμένες ελληνικές οικογένειες της
Γευγελής βρήκαν φροντίδα κι εγκαταστάθηκαν στην παραμεθόρια περιοχή του Κιλκίς
(Κιλκίς, Αξιούπολη, Πολύκαστρο κ.α.) ενώ ένας μεγάλος αριθμός οικογενειών
αργότερα μετοίκισε στη Θεσσαλονίκη, στην Έδεσσα (Κλεισοχώρι) κ.α.
Προσωπικότητες της Γευγελής
Η οικογένεια Βαφόπουλου - Ο Γεώργιος Βαφόπουλος γεννήθηκε το 1849 και
νέος υπηρέτησε ως δάσκαλος στο χωριό Ταξιάρχης της Χαλκιδικής. Αργότερα άλλαξε επάγγελμα,
έγινε έμπορος κουκουλιών και εφοροεπίτροπος της ορθόδοξης ελληνικής κοινότητας
Γευγελής. Την εποχή του Μακεδονικού Αγώνα ο Γ. Βαφόπουλος, πηγαίνοντας στη
Γουμένισσα να οργανώσει το ελληνικό στοιχείο κατά των Βουλγάρων, προδόθηκε και
δολοφονήθηκε έξω από το χωριό Στάθη (Τοσίλοβο) στις 26 Ιουνίου 1897. Στη
Γευγελή γεννήθηκε το 1903 και ο κορυφαίος ποιητής Γεώργιος Θ. Βαφόπουλος
-εγγονός του Γ. Βαφόπουλου- του οποίου η οικογένεια μετακόμισε το 1917 στο Φανό
Παιονίας, στη Γουμένισσα και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη.
Ο
Χρήστος Δέλλιος -
Ο Χρήστος Δέλλιος ίδρυσε το 1902 στη Γευγελή τη Φιλόπτωχο Αδελφότητα, λόγω της
εντεινόμενης βουλγαρικής βίας. Η Φιλόπτωχος Αδελφότητα της Γευγελής οργανώθηκε
στα πρότυπα της Φιλικής Εταιρείας και ενώ φαινομενικά εμφανίζονταν στις Οθωμανικές
αρχές ως φιλανθρωπικό ίδρυμα, δρούσε κρυφά ως ένοπλος πυρήνας προκειμένου να αντιμετωπίσει
τις βουλγαρικές βιαιότητες (δολοφονίες, καταστροφές οικιών και καταστημάτων, απόσπαση
χρημάτων κ.α). Ο Χρήστος Δέλλιος μύησε στην αδελφότητα σημαντικούς και ικανούς
Γευγελιώτες. Τα αρχικά στελέχη ήταν ο Αθανάσιος Αρβανίτης, ο Γεώργιος Τσολάκης,
ο Χαρίσιος Χατζηζαφειρίου και ο Βασίλειος Σιωνίδης.
Η ηρωίδα δασκάλα Αικατερίνη Χατζηγεωργίου – Η Αικατερίνη
Χατζηγεωργίου είχε καταγωγή από τη Γευγελή. Τοποθετήθηκε από το Ελληνικό
Προξενείο στο σχολείο του χωριού Γκρίτσιστα κι έγινε στόχος των Βουλγάρων
κομιτατζήδων. Δολοφονήθηκε από τη συμμορία του κομιτατζή Λεόνε την 14η
Οκτωβρίου 1904 μαζί με την οικογένεια που τη φιλοξενούσε.
Πηγές:
1. Ιωάννου Ξανθού, Συνταξιούχου
Δημοδιδασκάλου και Μακεδονομάχου - «Ιστορία της Γευγελής και εθνική δράσις των
κατοίκων αυτής και των πέριξ χωρίων» -Θεσσαλονίκη 1954.
2. Αχιλλέας Θ. Σαμοθράκης, «Λεξικόν
γεωγραφικόν και ιστορικόν της Θράκης», Εταιρεία Θρακικών Μελετών, Αθήναι 1963,
«Ειδομένη».
3. Περιοδικό «Μακεδονικά» της Εταιρείας
Μακεδονικών Σπουδών, τόμος 31, έτους 1998, στην έρευνα της Ε. Ζέλλιου -
Μαστροκώστα με τίτλο «Άγνωστοι και ελάχιστα γνωστοί αγωνιστές της περιοχής Γευγελής
κατά τον Μακεδονικό Αγώνα».
4. Ιστοσελίδα Ελληνοιστορείν – Ελληνικό
ημερολόγιο (https://ellinoistorin.gr)
(*) Ο Θεόδωρος Π. Μποράκης είναι συγγραφέας και
ερευνητής της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας. Διαχειρίζεται την ιστοσελίδα ΣΤΑ
ΠΛΑΓΙΑ ΠΑΙΟΝΙΑΣ https://plagia-paionias.blogspot.com όπου αναρτά ιστορικά και
λαογραφικά θέματα του χωριού Πλάγια και της περιοχής Παιονίας Κιλκίς.
