Έρευνα: Θεόδωρος Π. Μποράκης (*)
Το
Καρς του Καυκάσου
Οι Έλληνες
του Καυκάσου (γνωστοί και ως Καυκάσιοι Έλληνες, μερικές φορές γνωστοί
ως Έλληνες της Υπερκαυκασίας και της Ρωσικής Μικρασίας, είναι οι
Ελληνόφωνοι πληθυσμοί στον Βόρειο Καύκασο και
την Υπερκαυκασία, οι οποίοι ζουν
στην σημερινή νοτιοδυτική Ρωσία,
τη Γεωργία και
τη βορειοανατολική Τουρκία.
Οι Έλληνες του Καυκάσου περιλαμβάνουν τους Πόντιους,
οι οποίοι ζουν σε μια πολύ μεγαλύτερη περιοχή που περιλαμβάνει τον ρωσικό
βόρειο Καύκασο και τις πρώην ρωσικές επαρχίες Μπατούμ και Καρς (Ρωσική Μικρασία),
οι οποίες σήμερα ανήκουν στην βορειοανατολική Τουρκία και την Αζαρία της
Γεωργίας. Οι Έλληνες ζούσαν σε αυτές τις περιοχές από την αρχαιότητα, όπου
εργάζονταν κυρίως ως έμποροι, Χριστιανοί Ορθόδοξοι κληρικοί, μελετητές, πρόσφυγες.
Ο
σημαντικότερος αποικισμός της περιοχής του Καρς από τους Έλληνες του Πόντου συντελέστηκε
μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο το 1828.
Η
πόλη του Κάρς υπήρξε πρωτεύουσα του Κυβερνείου Καρς κι η περιφέρειά του
αποτελούνταν από 78 χωριά. Ο ελληνικός πληθυσμός του υπολογίζονταν γύρω στους 56.000
Ποντοκαυκάσιους κατοίκους (1913). Οι κυριότερες πόλεις του Κυβερνείου του Καρς
είναι: το Αρταχάν, το Σαρίκαμις, το Καγκισμάν και η Όλτη. Η πόλη του Κάρς
απέχει 1.190 χιλιόμετρα ανατολικά του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην
Κωνσταντινούπολη.
Στην επικράτεια του Κυβερνείου του Κάρς δημιουργήθηκαν
75 ελληνικά δημοτικά σχολεία, μια αστική σχολή τριτάξια κι αργότερα οκτατάξια,
ένα παρθεναγωγείο, ένα πρακτικό λύκειο αρρένων και ένα γυμνάσιο θηλέων. Στην
πόλη του Καρς υπήρχε ο καθεδρικός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος καθώς και ο
ναός του Αγίου Γεωργίου.
1918
– 1922 Ο ξεριζωμός του ελληνισμού από το
Καρς.
Η παραχώρηση του Καρς στην Τουρκία και η
υποχώρηση του ρωσικού στρατού από την περιοχή ήταν η απαρχή του ξεριζωμού του
ελληνισμού του Καρς. Η αποχώρηση δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων από την περιοχή του
Κυβερνείου του Καρς απασχόλησε στις αρχές Μαρτίου 1918 τους αρχηγούς των
ελληνικών χωριών της επαρχίας Καγισμάν που κλήθηκαν να αποφασίσουν για τη
διαδικασία αναχώρησης με αρχικό προορισμό τις περιοχές των ελληνικών κοινοτήτων
της νότιας Ρωσίας. Το τέλος του Α΄ Π. Π. έφερε και τον επαναπατρισμό των
Ποντίων στο Καρς το 1919, αφού η περιοχή παραχωρήθηκε εκ νέου στη Ρωσία. Οι
συνθήκες στο Καρς είχαν όμως καταστεί ανυπόφορες λόγω του ανταγωνισμού και των
αντιπαραθέσεων των λαών της περιοχής (Αρμένοι, Αζέροι, Γεωργιανοί κλπ)
Μετά την άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης
του Ελ. Βενιζέλου το 1919 να στηρίξει τα εθνικά δίκαια των Ελλήνων του Πόντου,
ο ελληνισμός του Καρς έμεινε αβοήθητος στις εθνικές ανακατατάξεις που έφερε το
τέλος του Α΄Π.Π. στην περιοχή. Το ίδιο έτος, οι εκκλήσεις του ποντιακού
ελληνισμού για μετεγκατάστασή του στην Ελλάδα έγιναν έντονες, η ελληνική
κυβέρνηση μετά από ολιγωρία και παλινωδίες έστειλε πλοία στο Βατούμι που
μετέφεραν στην Ελλάδα ένα μέρος των προσφύγων που, για το χρονικό διάστημα
1920-1921, υπολογίζεται σε 52.878 ανθρώπους.
Πολλοί από τους πρόσφυγες του Καρς που
είχαν εγκατασταθεί οριστικά πλέον στη νότια Ρωσία ζήτησαν την άνοιξη του 1922
να εγκατασταθούν στην Ελλάδα λόγω των δυσμενών οικονομικών συνθηκών και του
λιμού που προκάλεσε χιλιάδες θύματα. Περίπου 5.000 Έλληνες πρόσφυγες κατάφεραν
να επιβιβαστούν στα πλοία που έστειλε η Ελλάδα για την μετεγκατάστασή τους.
Κάτοικοι της επαρχίας Καρς εγκαταστάθηκαν στην
πόλη του Κιλκίς και στα χωριά: Ελευθεροχώρι, Εύζωνοι, Πεδινό, Παλαιό Αγιονέρι, Παλαιό
Γυναικόκαστρο, Μεταμόρφωση, Δροσάτο, Μεγάλη Στέρνα, Ελευθεροχώρι, Μικρόδασος, Μυριόφυτο,
Πευκόδασος, Πηγή, Χορύγι κ.α.
Κάτοικοι
της πόλης Αρνταχάν και των περιχώρων της εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Εύζωνοι, Χωρύγι, Παλαιό
Γυναικόκαστρο, Λειψυδριό (πρόσφυγες από χωριό Σιντισκόμ) κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Αρτός εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στα χωριά:
Αντιγόνεια, Κοιλάδι, Χέρσο κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Βαρκενές εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στο χωριό
Μεγάλη Στέρνα κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Γιόλγκετσμεζ (Yolgecmez) εγκαταστάθηκαν
στην πόλη του Κιλκίς, στο χωριό Μυριόφυτο κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Εμιρχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ελευθεροχώρι, Σταυροχώρι
κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Καράουργαν της περιοχής Σαρικαμίς του Καρς εγκαταστάθηκαν στο
χωριό Μεγάλη Βρύση.
Κάτοικοι
του χωριού Κετσεβάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Μαυρονέρι, Χέρσο κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Κόνκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Δροσάτο, Χωρύγι κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Μάσουρτζικ εγκαταστάθηκαν στην πόλη του Κιλκίς και στα χωριά:
Ελευθεροχώρι, Παλιό Αγιονέρι κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Ντορτ Κυλισέ της περιοχής Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στο χωριό
Χωρύγι.
Κάτοικοι
του χωριού Πεπερέκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά Αντιγόνεια, Παλαιό
Γυναικόκαστρο κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Σαλούτ εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Κρηστώνα, Πηγή, Τέρπυλλος
κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Σουμπατάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Κορώνα, Μαυρονέρι κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Τοροσκώφ της περιοχής Αρνταχάν εγκαταστάθηκαν στα χωριά:
Μελισσουργειό, Παλαιό Γυναικόκαστρο κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Τσιαπίκ εγκαταστάθηκαν στα χωριά Κοκκινιά, Μελισσουργειό κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Φαχρέλ (σημερινό Καρτάλ-πινάρ) της περιοχής Αρνταχάν
εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ακρίτας, Ηλιόλουστο, Χωρύγι κ.α.
Κάτοικοι
του χωριού Χαλίφογλη εγκαταστάθηκαν στα χωριά: Ακροποταμιά, Κορομηλιά, Κρηστώνα,
Λεβεντοχώρι, Μαυρονέρι, Μυλοχώρι, Παλιό Αγιονέρι κ.α.
Την 23η Νοεμβρίου του 1930 μέσα
σε πανηγυρικό κλίμα έγινε η μεταφορά της καμπάνας του Κάρς από το λιμάνι της
Θεσσαλονίκης στην πόλη του Κιλκίς, στον λόφο του Αγίου Γεωργίου. Η καμπάνα αυτή
κοσμούσε την ελληνορθόδοξη εκκλησία της «Μεταμόρφωσης του Σωτήρος» στο Καρς του
Καυκάσου. Είχε δωριστεί από τον τσάρο της Ρωσίας Νικολάο Β’ στην ελληνική
κοινότητα του Καρς και ζύγιζε 4.250 κιλά. Σύμφωνα με τον Αριστείδη Σιδέρη η
καμπάνα του Καρς «εκοσμείτο από τις τρεις πλευρές της εκ τριών αναγλύφων εντός
πλαισίου εικόνων, που παρίσταναν πρώτον την Μεταμόρφωσιν του Σωτήρος καθ’ ό
εκόσμει την φερώνυμον εκκλησίαν. Η δευτέρα πλευρά παρίστανε την Θεομήτορα μετά
του Θείου βρέφους και η τρίτη πλευρά «φιλοξενούσε» τον καβαλάρη Άγιον Γεώργιον.
Υπήρξαν και οι τρεις αυτές καλλιτεχνικώτατα φιλοτεχνημένες».
Κατά τον ξεριζωμό
του ελληνισμού από τον Καύκασο, οι ομογενείς του Καρς την μετέφεραν
σιδηροδρομικώς στο Βατούμ και από εκεί, φορτώθηκε σε πλοίο με προορισμό το
λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Κατά τη φόρτωση στο πλοίο το γλωσσίδι της έπεσε στη
θάλασσα και χάθηκε.