Μεταβυζαντινό λουτρό του 15ου αιώνα στο Πολύκαστρο

Άποψη του λουτρού (2021). 

Από το αρχείο του Θοδωρή Π. Μποράκη.

Έρευνα - παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης

Μεταβυζαντινό λουτρό Πολυκάστρου - Πρόκειται για ανασκαφή ανάδειξης του μεταβυζαντινού λουτρού Πολυκάστρου 15^ου αιώνα. Η τοιχοποιία του μνημείου που είναι ανάλογη με τη Βυζαντινή κι αυτή των πρώιμων Οθωμανικών κτισμάτων της Θεσσαλονίκης, Βέροιας, Σερρών, το τοποθετεί χρονολογικά στην πρώιμη Τουρκοκρατία. Βρίσκεται στη νότια πλευρά του Πολυκάστρου, στην οδό Πάϊκου, κοντά στην έξοδο προς την Παλαιά εθνική οδό Θεσσαλονίκης Ευζώνων.

Στην ιστοσελίδα eidiseis.gr αναφέρονται τα παρακάτω:

Το Λουτρό αποτελεί το μοναδικό ιστάμενο μεταβυζαντινό μνημείο του σημερινού Πολυκάστρου και είναι κηρυγμένο μνημείο (Υ.Α. YΠΠE/APX/B1/ Φ34/8275/213/26-2-81, ΦEK182/B/31-3-81).

Χωροθετείται εντός του παλαιού μικτού οικισμού χριστιανών και μουσουλμάνων του Πολυκάστρου, το οποίο σύμφωνα με οθωμανικό κατάστιχο του 1446 έφερε την ονομασία Ρουγκουνόβιτσε (Rugunovice).

Το Ρουγκουνόβιτσε είναι παλαιός βυζαντινός οικισμός και την εποχή αυτή ανήκε στο τιμάριο των Ουρούτς Χαν και Σούφι Ηλία, μαζί με το αταύτιστο χωριό Πασαρέλ και τη Ραχοβίτσα (σημ. Πευκοδάσος), κατοικούμενο από περίπου 60 μουσουλμάνους και 150 χριστιανούς. Η ονομασία του είναι ξενικού ετύμου και δηλώνει περιγραφικά την δίκην κέρατος επιμήκη όψη του οικισμού που αναπτυσσόταν παράλληλα με τον Αξιό ποταμό. Με την ίδια περίπου ονομασία, ως Ρογκονόφτσα, ο οικισμός αναφέρεται το 1530, οπότε αριθμούσε περίπου 110 μουσουλμάνους και 437 χριστιανούς, μια αναλογία που δηλώνει την ταχεία ακμή του και την άνοδο ιδιαίτερα του χριστιανικού στοιχείου.

Στα επόμενα πάντως χρόνια το Ρουγκουνόβιτσε απαντά στις πηγές και με την ονομασία Καρασούλι, είτε από το όνομα του τούρκου τιμαριούχου κατά το α΄ μισό του 15ου αιώνα, του Καρά Σούλε, γιος του οποίου ήταν ο Ορούτς Χαν, είτε ακόμη περιγραφικά, από το μαύρο (τουρκ. kara) χρώμα των νερών (τουρκ. su) του σημαντικού για την οικονομία της περιοχής, παρακείμενου, Αξιού ποταμού.

Στα χρόνια αυτά, και πιθανότατα στον 15ο αιώνα, εντάσσεται η ανέγερση του εμβληματικού για το Πολύκαστρο Λουτρού, το οποίο σήμερα στέκεται στην άκρη της σύγχρονης πόλης, απογυμνωμένο από το πλαίσιο του χώρου λειτουργίας του. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε τι υπήρχε στην στενή περιοχή του. Ασφαλώς, θα βρισκόταν κοντά σε σπίτια, με στόχο να εξυπηρετήσει τις ανάγκες καθαριότητας αλλά και κοινωνικής συναναστροφής των ιδιοκτητών τους, ή, ίσως, κοντά σε κάποιο τέμενος, ή άλλο δημόσιο κτήριο. Με βάση την μνημειακή τοπογραφία του οικισμού, η οποία τοποθετεί τον μεταβυζαντινό ναό του Προφήτη Ηλία (19ος αι.) στη χριστιανική συνοικία, αρκετά βορειότερα από το Λουτρό, αλλά και τον κοντινό προς δυσμάς ναό του Αγίου Αθανασίου (1885) σε περιοχή κατοικημένη από μουσουλμάνους, είναι βέβαιο ότι το Λουτρό βρισκόταν στον μουσουλμανικό μαχαλά.

Ενδείξεις οικιστικής χρήσης του χώρου δυτικά από το Λουτρό προσφέρει φωτογραφία του Γάλλου Φρεντερίκ Μπουασονά κατά το 1916, στην οποία, μαζί με το ήδη ερειπωμένο Λουτρό, αποτυπώνεται χαμηλό οίκημα. Σήμερα στον χώρο, όπως και σε όλη την περιοχή μέχρι τον Αξιό ποταμό, δεν υπάρχει καμία κατοικία, γεγονός σχετιζόμενο με τις κατά καιρούς πλημμύρες του ποταμού.

Το Λουτρό βρίσκεται δίπλα στον σημερινό επαρχιακό δρόμο Πολυκάστρου - Αξιούπολης και στον ίδιο οδικό άξονα με τον αρχαίο και μεσαιωνικό δρόμο που ένωνε τις δύο περιοχές, σε μια περιοχή του πλημμύριζε συχνά από τα νερά του Αξιού ποταμού.

Είναι δημόσιο λουτρό και αποτελείται από μικρές επαναλαμβανόμενες μονάδες, που στεγάζονται κάθε μία χωριστά με ανεξάρτητο θόλο. Οι χώροι του περιλαμβάνουν τον χλιαρό, τον θερμό (έναν κεντρικό και δύο ατομικούς βορειότερα από αυτόν), το αποτριχωτήριο, και το καμίνι με τη δεξαμενή του νερού στα βόρεια. Βόρειά του σώζεται, σε επίπεδο θεμελίων, χώρος για την τροφοδότηση της φωτιάς, ενώ νότιά του άλλος, ημιυπαίθριος, πιθανόν, για την αναμονή και προετοιμασία των επισκεπτών του. Υπολείμματα μιας λίγο μεταγενέστερης χρονικά κρήνης δυτικά του κτηρίου και σε επαφή με αυτό ορίζουν προς νότο ανοιχτό δώμα με πεζούλι ξεκούρασης των επισκεπτών και δάπεδο από αδρούς, μεγάλους λίθους, με δυσανάγνωστα χαράγματα σε έναν από αυτούς. Η διαδρομή του νερού προς το λουτρό, από κοντινή πηγή, με καθαρά νερά, ορίζεται από φρεάτιο και αγωγό παροχέτευσης του νερού βορειοανατολικά της.

Το Λουτρό είναι κτισμένο με ποταμίσιους λίθους και πλίνθους σε πλινθοπερίκλειστο σύστημα και διαθέτει είσοδο στη νότια πλευρά του. Οι χώροι του επικοινωνούν μεταξύ τους με θυραία ανοίγματα, με χαρακτηριστική οξυκόρυφη απόληξη, και οι επιφάνειες των τοίχων του καλύπτονται από παχύ υδραυλικό κονίαμα και επίχρισμα, στο οποίο με σκουρότερο χρώμα, στα ανώτερα μέρη, έχουν αποδοθεί ζωγραφικά τα νερά του μαρμάρου.

Στην τοιχοποιία του διακρίνεται το δίκτυο σωληνώσεων για την υδροδότηση και την θέρμανσή του, καθώς και οι εσωτερικοί αεραγωγοί, ενώ τμήματα υποκαύστων σώζονται σήμερα στους θερμούς χώρους. Ο περιορισμένος φωτισμός του από αστεροειδείς φωτιστικές οπές στην ανωδομή, φραγμένες με γυαλί παλαιότερα, διαγράφει την μυστηριακή, υδάτινα ομιχλώδη ατμόσφαιρα που θα είχε ο χώρος κατά τη χρήση του.

Το Λουτρό αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο για τον βορειοελλαδικό χώρο. Η ποιότητα και η κομψότητα της κατασκευής του φανερώνουν εμπνευσμένο αρχιτέκτονα, που θα μπορούσε να σχετίζεται με μεγάλο αστικό κέντρο, ή, ειδικότερα, με την οικοδομική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης και των γειτονικών Γιαννιτσών.

Η παρουσία ενός καλού αρχιτέκτονα, ταυτόχρονα, υποβάλλει την παρουσία ενός σημαντικού κτήτορα, η ταύτιση του οποίου ενδεχομένως θα καταστεί εφικτή μετά από περαιτέρω έρευνα των πηγών.

Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού

Συντάκτης:

Δρ Μαγδαληνή Παρχαρίδου,

Αρχαιολόγος

Το λουτρό στις αρχές του 20ου αιώνα. Πηγή: Διαδίκτυο.

Πολύκαστρο: Η παλιά ονομασία της κωμόπολης ήταν Καρασούλι. Το 1923, με τη συνθήκη της Λωζάνης και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, έφυγαν από την περιοχή οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι και εγκαταστάθηκαν Έλληνες από τη Μικρά Ασία και ειδικότερα από την Παφλαγονία (Ηράκλεια), τον Πόντο, τη Βιθυνία και τη Μαγνησία. Μαζί τους ήρθαν κατά κύματα και Έλληνες του Βορειοανατολικού Πόντου (Υπερκαυκασία), οι οποίοι, λόγω των διωγμών που υπέστησαν κατά την Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής, από τους Τούρκους, είχαν διαφύγει στη Ρωσία. Έτσι ο πληθυσμός του Πολυκάστρου αποτελούνταν πλέον από τους ντόπιους Μακεδόνες, μεταξύ των οποίων και πολλοί Σαρακατσαναίοι και Βλάχοι, και από τους πρόσφυγες της περιοχής της σημερινής Π.Γ.Δ.Μ. (περιοχή Γευγελής – Βογδάντσας), της Ανατολικής Ρωμυλίας, του Πόντου, της Παφλαγονίας, της Βιθυνίας (Δέντσες ή Ίντζες Παντέρμου) και Μαγνησίας (Μετεβελί).

Μπορείτε να επισκεφθείτε τον Ι. Ν. Αγίας Τριάδας, τον Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου, τον χώρο του μεταβυζαντινού λουτρού, τα συμμαχικά μνήματα, τα μνημεία ιστορικής μνήμης κ.α. Τη Δευτέρα μετά τη γιορτή του Αγίου Γεωργίου διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις (Κουρμπάνι). Κατά τη διάρκεια του μήνα Ιουνίου διοργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις, τα "Πολυκαστρινά". Την περιοχή του Πολυκάστρου τη διασχίζει το Ευρωπαϊκό Μονοπάτι Ε6.

Παρεχόμενες υπηρεσίες στο Πολύκαστρο: Δημαρχείο Δήμου Παιονίας, Αστυνομικό Τμήμα Παιονίας, Κέντρο Υγείας, Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών, σταθμός ΚΤΕΛ, ταχυδρομείο, τράπεζες, καταστήματα εστίασης, καταλύματα διαμονής, εμπορική αγορά, συνεργεία αυτοκινήτων, αθλητικό γήπεδο, δημοτική βιβλιοθήκη, Κυνηγετικός Σύλλογος, Σύλλογος Ανατολικορωμυλιωτών, Σύλλογος Ποντίων, Σύλλογος Μικρασιατών, αεροδρόμιο αεραθλητικού κέντρου Πολυκάστρου στην Νέα Καβάλα, Αθλητική Ένωση Πολυκάστρου, Αθλητικός Όμιλος Πολυκάστρου κ.α.

Περιοχές θέας στον Αξιό ποταμό: 1) Η γέφυρα μεταξύ Πολυκάστρου και Αξιουπόλεως, 2) η τοποθεσία "Ανάχωμα", κοντά στην σιδηροδρομική γέφυρα.

Πηγή: https://www.eidisis.gr/politistika/metabyzantino-loytro-polykastroy-binteo-foto.html