Ο Πύργος της Μητροπόλεως Δέρκων στην Ανατολική Θράκη (Kemerburgaz) [Από το βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων - Εν Παιονία Κιλκίς" του Θεόδωρου Π. Μποράκη (2022)

Πύργος (Kemerbugraz) τῆς Μητροπόλεως Δέρκων, ἀλησμόνητη πατρίδα τῶν Πλαγιωτῶν.
Ὑγραγωγεῖο. Πηγὴ: διαδίκτυο.

Ἔρευνα - παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης 

Ὁ Πύργος τῆς Μητροπόλεως Δέρκων (Kemerburgaz)

Ὁ Πύργος βρίσκεται στὴν Ἀνατολικὴ Θράκη καὶ πρὸ τῆς ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν ἀνῆκε στὴ Μητρόπολη Δέρκων. Βρίσκεται δυτικὰ ἀπὸ τὸ Δάσος τοῦ Βελιγραδίου, 14 χιλιόμετρα ἀνατολικὰ ἀπὸ τὸ χωριὸ Ἀρναούτκιοϊ, 10 χιλιόμετρα δυτικὰ τῶν ἀκτῶν τοῦ Βοσπόρου καὶ 15 χιλιόμετρα βόρεια - βορειοδυτικὰ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ Πύργος ὑπάγεται στὸν νομὸ Κωνσταντινουπόλεως κι ἔχει γεωγραφικὸ στίγμα: 41°9'34"N, 28°54'46"E καὶ ὑψόμετρο 59 μέτρα.

Ἀπόσπασμα χάρτη ἀπὸ τὴ Χάρτα τοῦ Ρήγα (1797) ὅπου ἀπεικονίζεται ἡ εὐρύτερη περιοχὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως μὲ τὴν ἀναγραφὴ "Δέλτα Θρακικόν". Διακρίνεται στὸν χάρτη τὸ τοπωνύμιο «Μποργάζ» (Πύργος).

Γιὰ τὸν Πύργο ἀναγράφονται τὰ ἑξῆς στὸ περιοδικὸ «Θρακικά»,[1] «Πύργος[2] - τ. Μπουργκάζ, νὺν Κεμὲρ Μπουργκάζ. Κεῖται νοτιοδυτικὰ τοῦ Μπαχτσὲ Κιοϊ καὶ τοῦ Βελιγραδίου, ἐπὶ τοῦ Βορβύσου. Εἶναι κτίσμα καὶ θερινὴ διαμονὴ τοῦ Ἀνδρονίκου Κομνηνοῦ, 1183 - 1185 ποὺ ὕψωσεν ἐδῶ τὸν Πύργον του. Αὐτὸς μετωχέτευσεν εἰς τὸν ἐπισκευασθέντα ἀγωγὸν τοῦ Οὐάλεντος τὸν ποταμὸν Ὑδράλην πρὸ τοῦ 1185. Ἡ νεοτέρα οἰκοδομὴ τοῦ Πύργου τοῦ νεροῦ (Βουργὰζ) ὀφείλεται εἰς τὸν Ὀσμὰν Β΄, γενομένη πρὸ τοῦ Ὀκτωβρίου 1622 καὶ ἀποτελοῦσα τὸ μοναδικὸν ἔργον τῆς 4ετοῦς ἀτυχοῦς βασιλείας του. Ὑπεράνω τοῦ Πύργου ὑπάρχουν 4 ὑδραγωγοί, οἱ 3 τῶν ὁποίων ἔχουν ἀπὸ 50 ἀψίδας· ὁ πλησιέστερος πρὸς τὸ χωρίον, ὁ κυρίως Μακρός, εἶναι Βυζαντινός, διώροφος καὶ ὡραιότατος. Αὐτὸς μετοχεύει τὰ νερὰ τῆς κοιλάδος τοῦ Βελιγραδίου καὶ τῶν μετ’ αὐτῆς καὶ καταλήγει νοτίως εἰς τὴν δεξαμενὴν τοῦ Ἐγρύκαποῦ. Ἡ κοιλὰς αὐτὴ σκιάζεται ἀπὸ ἰτιὲς καὶ λεῦκες, τὸ δὲ πλησίον πυκνὸν καὶ ἄγριον δάσος ἔχει βαλανιδιές, πλατάνια, φτελιὲς καὶ πεῦκα. Εἰς τὴν ἀπέναντι τοῦ δάσους κατωφέρειαν ἦσαν τὰ σπίτια τοῦ μεγάλου αὐτοῦ χωριοῦ· καὶ πέραν, εἰς τὸ ἄκρον λόφου, βορειοδυτικῶς, τὸ τουρκο-κατωκειμένον Πετεινοχώρι, διατηροῦν τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὸν θεμελιωτήν του βυζαντινὸν στρατηγὸν Πετεινόν. Εἰς τὸ λουτρὸν τοῦ Πετεινοχωρίου ἐπήγαιναν πεζῇ αἱ κυρίαι τοῦ Πύργου, διημερεύουσαι εἰς αὐτό, ὅπως λέγει ὁ Βυζάντιος κατὰ τὴν γνωστὴν τουρκικὴν συνήθειαν. Ὁ Πυργος ἦτο τὸ μεγαλύτερον καὶ πολυανθρωπότερον τῶν μεσογείων χωριῶν τῆς Δέρκων. Εἶχε 550 οἰκογενείας μὲ ναὸν τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἐνωρίτατα δὲ ἀπέκτησεν, ἀπὸ τὸ 1782, λίθινον σχολεῖον, τὸ δὲ 1878 ἐκτίσθη, φαίνεται, τὸ δεύτερον μεγάλη καὶ λαμπρὰ λιθίνη οἰκοδομή. Εἰς αὐτὴν ἐστεγάζετο ἡ ἑλληνοδημοτικὴ σχολή του μὲ 160 ἄρρενα ὑπὸ δύο διδασκάλους καὶ τὸ παρθεναγωγεῖον του μὲ 60 κορίτσια ὑπὸ μίαν διδασκάλισσαν. Εἰς τὰς δύο ἀνωτέρας τάξεις τῶν ἀρρένων ἐδιδάσκετο καὶ ἡ γαλλική.

Ὁ Καλέμης τὸ 1884 διεπίστωσε ὅτι τὸ χωρίον εἰσέπραττε τριπλάσια τῶν ἐξόδων του ἀπὸ ἐνοίκια κτημάτων τοῦ δήμου προερχόμενα. Ἦτο ὁ πρῶτος τόσο πλούσιος δῆμος τῆς Δέρκων μὲ ἐτήσιον προϋπολογισμὸν τῶν σχολείων λ.Τ. 130. Ἱδρυτὴς τοῦ σχολείου του ἦτο ὁ ἀπὸ Ἀγχιάλου γενόμενος μητροπολίτης Δέρκων Ἀνανίας (1773 - 1791) «ὀλίγον πρὸ τοῦ 1780», ὅπως γράφει ὁ Ξ. Σιδερίδης, στηριζόμενος ἐπί τῶν Χρονικῶν τῆς Πατρ. Ἀκαδημίας, σελ. 222 τοῦ Μ. Γεδεῶν, ἐνῶ ἡ ὑπέρυθρος τῆς σχολῆς χρονολογία, 1782, στηρίζεται εἰς τὸ Ἐορτολόγιον, σελ. 238, τοῦ ἰδίου σοφοῦ ἀναδιφητοῦ τῶν ἐκκλησια-στικῶν κειμένων, ἀντεγράφη δὲ ἐξ αὐτῆς καὶ ἀπὸ τὸν Τρ. Εὐαγγελίδην (αὐτ. σ. 45). Ὁ Μ. Γεδεὼν ἀναφέρει διδάσκαλον τῆς σχολῆς Πύργου τὸν Δημήτριον Ντεβετζήν, πατέρα τοῦ τότε ὀκταετοῦς καὶ εἶτα Οἰκ. Πατριάρχου Ἰωακείμ τοῦ Γ΄ διδάξαντα 1833 - 1842, μὲ πολλὴν πρωτοτυπίαν: ὁ διδάσκαλος ἔρειπτεν ἕν κινητὸν γράμμα τοῦ ἀλφαβήτου πρὸς τὴν ὀροφήν, ὅπως παίζουν τὰ παιδιὰ ρίπτοντα νόμισμα εἰς ὕψος ἐπιφωνοῦντα «κορώνα ἢ γράμματα», καὶ ὁ μαθητὴς ποὺ θὰ διέκρινε πρῶτος τὸ γράμμα, ἐλάμβανε ἕν λουκούμι ὡς βραβεῖον! Τὸ 1909 - 1911 ἐδίδαξεν ὁ Μ. Σαραντῆς.

Ἡ κωμόπολις ἀπετέλει δῆμον καὶ ἦτο ἕδρα τοῦ μουδίρη, εἰς τὸν ὁποῖον ὑπήγοντο αἱ κοινότητες τῶν πέριξ χωρίων, τῶν ὁποίων οἱ μουκτάρηδες συνερχόμενοι κατὰ Δευτέραν εἰς αὐτό, συνεσκέπτοντο διὰ τὰ κοινοτικά των. Ἀπὸ τοῦ 1882 ὁ Πύργος εἶχε «Φιλόμουσον Ἀδερφότητα» ἱδρυθεῖσαν ἀπὸ τοὺς νέους τῆς κωμοπόλεως, μὲ σκοπὸν νὰ συνδράμει τὰ ἐκπαιδευτήριά του. Τὸ 1918 ἡ δημογεροντία του κατέγραψεν 992 σπίτια μὲ 5.000 πληθυσμόν. Οἱ κάτοικοί του, πτηνοτρόφοι καὶ ἀγρόται, ἀλλὰ οἱ ἴδιοι ἰδιοκτῆται, ἐργάται καὶ πωληταὶ συχρόνως τῶν προϊόντων τῶν ἐκτεταμένων κήπων των, διετήρουν τὰ ὡραῖα ἔθιμά των.

Κατὰ τὴν τριήμερον τῆς 15 Αὐγούστου μετὰ τὴν λειτουργίαν, μετέβαινον εἰς τὸ πλησίον ἁγίασμα, ὅπου κάποιος ἐξ αὐτῶν προσήγε μεγάλον ἄρτον· ὁ ἴδιος ὑποχρεοῦτο νὰ προσφέρει εἰς τὴν ἐκκλησίαν ποσότητα λαδιοῦ εἰς πρώτην προσφοράν, ποὺ πολλάκις ἔφτανε τὰς 150 ὀκ. ἐπειδὴ οἱ δυνάμενοι ἐκ τῶν κατοίκων ὁλονὲν ἐπλειοδότουν. Τὸ ἔθιμον ἐτηρεῖτο καὶ εἰς τὸ μικρὸν Ἀρναούτκιοϊ τῆς Δέρκων. Ἔπειτα ἐμοιράζοντο εἰς τὸν λαὸν τὰ κόλλυβα καὶ τὸ ψητὸν βωδινόν, ἀπὸ τὰ σφαχτά, ποὺ προσεφέροντο, ὡς ἱλαστήριος θυσία (κουρμπάνι).

Ποιητικοτάτη ἐπίσης ἦτο ἡ τελετὴ τοῦ γάμου. Μετὰ τὴν στέψιν ὅμιλος γυναικῶν ἔφερε τοὺς νεονύμφους γύρα ἀπὸ τὸ «τρισκέλι», ἐνῶ ἐτραγουδοῦσε:

Καλῶς ὥρισες, περδικίτσα,

μὲς σ’ αὐτὴν τὴ γειτονίτσα.

Ἔλα ἐδῶ πουλιὰ νὰ βγάλης,

ἔλα ἐδῶ νὰ ξεπουλιάσεις.

Ἀστραπὲς βροντὲς ν’ ἀκούσης,

τὰ πουλιά σου μὴν τ’ ἀφήσεις.

Νᾶναι ἡ νύφη τριγονάκι

κι ὁ γαμβρὸς περιστεράκι.

Νᾶναι καὶ τὰ συμπεθέρια

περιβόλια μὲ τὰ δένδρα.

 

Χάρτης τῆς περιοχῆς Κωνσταντινουπόλεως ὅπου διακρίνεται ἡ ἑλληνικὴ κωμόπολη Πύργος. Πηγή: Διαδίκτυο.

Διωγμοὶ - Αἱ πιέσεις καὶ ὁ τρόμος ἠνάγκασαν τοὺς Πυργίους ἢ Μπουργαζλῆδες, συμποσουμένους τότε εἰς 1.650, ὅπως καὶ τοῦ Καλφᾶ καὶ τοῦ Ἰμβροχωριοῦ, νὰ ἐγκατα-λείψουν τὰ σπίτια των ἀπὸ τοῦ 1914 καὶ μετὰ περιπλάνησιν καθ’ ὅλον τὸν εὐρωπαϊκὸν πόλεμον, εἰς τὴν ἐπαρχίαν τῆς Νικαίας, κατέφυγον εἰς τὴν Ἑλλάδα. Ἤδη εἶναι ἐγκατεστημένοι ΒΔ καὶ εἰς 17 χιλ. ἀπὸ τῆς Αἰδηψοῦ ἀπόστασιν, παρὰ τοὺς Ὠρεοὺς πρῴην Ἰστιαίαν, συνοικίσαντες τὸν Νέον Πύργον. Ἐπίσης Πυργιῶτες κατοικοῦν εἰς τὰ νέα σφαγεία, τὸν συνοικισμὸν Περιστέρι καὶ τὴν Κηφισιὰν τῶν Ἀθηνῶν. Ζοῦν ὡς ἀγρόται καὶ περιβολάρηδες».

Στὸ βιβλίο «Μαύρη βίβλος διωγμῶν καὶ μαρτυρίων» ἀναγράφονται γιὰ τὸν Πύργο: «Ἤδη ἀπὸ τοῦ Ἀπριλίου 1915 ἡ κωμόπολις αὔτη πολλαχῶς καὶ ἰδίως δι’ αὐστηροῦ ἐμπορικοῦ ἀποκλεισμοῦ πιεσθεῖσα ἤρξατο σιγὰ καὶ κάτ’ ὀλίγον διαλυομένη· πολλοὶ τῶν κατοίκων φεύγοντες τὰς ἀπειλὰς καὶ τὰς διαρπαγὰς τῶν ἐγκατασταθέντων ἐκεῖ τουρκαλβανῶν προσφύγων μετηνάστευσαν εἰς τὴν πρωτεύουσαν. Ἡ ἐγκατάστασις καὶ ἄλλων Τούρκων μεταναστῶν ἐξηνάγκασεν αὐτὴν εἰς τέλειον ἐκπατρισμὸν (κατὰ Μάϊον 1915), οἱ δὲ κάτοικοι διεσκορπίσθησαν ἀνὰ τὴν ἐπαρχίαν Νικαίας».[3]

Τὴν 10^η Ὀκτωβρίου 1924 οἱ κάτοικοι τοῦ Πύργου, ὡς ἀνταλλάξιμοι, μετακινήθηκαν στὸ Μπουγιοὺκ Ντερὲ ὅπου ἐπιβιβάστηκαν σὲ πλοῖα μὲ προορισμὸ τὴν Ἑλλάδα.

Μαρμάρινη πλάκα μὲ τὸν βυζαντινὸ δικέφαλο ἀετὸ σὲ ἐξωτερικὸ τοῖχο (Ἱερὸς Ναὸς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου ποὺ πιθανότατα χτίστηκε τὸ 1892 ) κτιρίου στὸ Kemerburgaz τῆς Κωνσταντινούπολης.

Μετάφραση ἀπὸ τουρκικὴ ἐφημερίδα: "...Ἡ ἑλληνικὴ ἐκκλησία στὸ Kemerburgaz, ἡλικίας 125 ἐτῶν,  μετατράπηκε ἀρχικὰ σὲ χειμερινὸ κινηματογράφο καὶ στὴ συνέχεια σὲ παγοπωλεῖο. Τὸ κτίριο καλύφθηκε μὲ σοβά. Τὸ μόνο πράγμα ποὺ ἔμεινε να δείχνει ὅτι ἦταν ἐκκλησία, εἶναι μιὰ ξεθωριασμένη φωτογραφία τοῦ 1938..."

Πηγή: https://www.haberturk.com/gundem/haber/1626282-buz-gibi-kilise

Μετάφραση ἀπὸ τουρκικὴ ἐφημερίδα: "...Ἡ μόνη φωτογραφία ποὺ μπορέσαμε νὰ βροῦμε ἀπὸ τὴν ἐκκλησία (τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου) ἐκείνης τῆς ἐποχῆς ἦταν κρεμασμένη στὸν τοῖχο καταστήματος τῆς γειτονιᾶς. Ἡ ἡμερομηνία της εἶναι 16 Νοεμβρίου 1938. Στὴ φωτογραφία εἰκονίζεται ἕνα πρόσωπο γνωστὸ ὡς «Πονηρὸς Σουλεϊμάν» ποὺ ποζάρει σὲ μιὰ ἄμαξα καὶ πίσω διακρίνεται ἡ ἐκκλησία..." Πηγή: https://www.haberturk.com/gundem/haber/1626282-buz-gibi-kilise

Δημώδη ἄσματα - Α΄ «Τὸ καμαρωτό».[4] Τραγουδιόταν ἀπὸ γυναῖκες στὸν Πύργο ὅταν ἡ νύφη ὁδηγοῦνταν ἀπὸ τὴν πατρική της οἰκία στὴν ἐκκλησία γιὰ τὴ στέψη. Ὑπαγόρευση Γαρουφαλιᾶς Στυλ. Μαρούφογλου.

1. Πορπάτα, νύφ’ καὶ ’βράδυασε

(ἄχ!) κι ὁ γήλιος βασιλεύει.

2. Δὲν εἶναι κρίμα ς’ τὸν γαμβρὸ

(ἄχ!) ποὺ κάθεται καὶ κλαίει;

3. Πορπάτα, νυμφοπούλα μου

(ἄχ!) πῶς περπατοῦσες πρῶτα.

4. Καὶ ὁ γαμβρὸς σὲ καρτερεῖ

(ἄχ!) ς’ τῆς ἐκκλησιᾶς τὴν πόρτα.

5.Ἔβγα μητέρα τοῦ γαμβροῦ

(ἄχ!) καὶ πεθερὰ τῆς νύμφης.

6. Ἦρθε ἡ νύμφη ς’ τὴν αὐλὴ

(ἄχ!) κουφέτα νὰ ραντίσεις.

7. Ἡ νύμφη μας εἶναι χρυσὴ

(ἄχ!) σὰν τὴν χρυσὴ λαμπάδα.

8. Καλὰ νὰ τὴν κοιτάζετε

(ἄχ!) γιατὶ δὲν ἔχει μάνα.

 

Β΄ «Διῶξε με, μάνα μ’, διῶξε με».[5] Τραγουδιόταν στὸν Πύργο ἀπὸ ὁμάδα γεροντότερων γυναικῶν ποὺ θρηνοῦσαν. Ὑπαγόρευση Ἀναστασίας Λ. Μπόσχου.

 

Διῶξε με, μάνα ’μ, διῶξε με

καὶ γῶ νὰ πάγω θέλω

καὶ νὰ μαυρίσ’ ἡ γειτονιά,

νὰ κάμω μῆνες δώδεκα

καὶ χρόνια δεκαπέντε.

Ἄντε μάνα μ’, ’ς τὴν ἐκκλησιὰ

καὶ κᾶμε τὸν σταυρό σου

καὶ διὲ τὶς νειαὶς

ἀ διὲς τὶς νειούς,

ἀ διὲς τὰ παλλικάρια

ἀ διὲς τὸν τόπο μ’ ἄδειονα

καὶ τὸ στασίδι μαῦρο.

Πᾶρε, μάνα μ’, τὰ βουνά,

μάνα μ’, τὰ μονοπάτια

νὰ λὲς ποῦ εἶν’ ὁ γιοῦτσκος μου

ὁ καπετὰν Γιωργάκης.

-Ἐψὲς βράδυ τὸν εἴδαμε

’ς τῆς Ἐρετῆς τὴν πόρτα·

ἔχει τὸ χῶμα πάπλωμα

τὴν γῆ τὴν εἶχε στρῶμα

ἕνα κομμάτι μάρμαρο

τὸ εἶχε μαξιλάρι.

Μαῦρα πουλιὰ τὸν τρώγανε

κι ἄσπρα τὸν τριγυρίζανε.

Ἕνα χρυσὸ χρυσούτσικο

κάθεται καὶ τὸν κλαίει.

Φάγε κι ἐσύ, χρυσὸ πουλί,

ἀντρειωμένες πλάτες

νὰ κάμεις φτερούγιες παχυνὲς

καὶ μύτη κοκαλένια,

νὰ βγάνω τὴν φτερούγα σου

τρία χρυσὰ κοντύλια

νὰ γράψω τρία γράμματα

τρία κακὰ μαντάτα.

Ἕνα τὸ δώκεις στὴ μάνα μου

τ’ ἄλλο στὴν ἀδερφή μου,

τὸ τρίτο τὸ φαρμακερὸ

τὸ δώκεις στὴν καλή μου.

Ὅντας ν’ ἀναγνώνει ἡ μάνα μου

νὰ κλαίει ἡ ἀδερφή μου,

κι ὅντας ν’ ἀγνώνει ἡ ἀδερφή μου

νὰ κλαίει ἡ καλή μου,

κι ὅντας ν’ ἀγνώνει ἡ καλή μου

νὰ κλαίει ὁ κόσμος ὅλος.

---

[1] Περιοδικὸ «Θρακικά», σύγγραμα περιοδικὸν ἐκδιδόμενον ὑπὸ τοῦ ἐν Ἀθήναις «Θρακικοῦ Κέντρου», τόμος 13^ος, ἐν Ἀθήναις 1940. Θεματικὴ ἑνότητα: «Ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴν Θράκην - Ἡ ἐπαρχία Δέρκων», σελ. 140 [35. Πύργος] τοῦ Ἀθ. Γαϊτάνου - Γιαννιοῦ.  

[2] «Λεξικὸν γεωγραφικὸν καὶ ἱστορικὸν τῆς Θράκης» τοῦ Ἀχιλλέα Θ. Σαμοθράκη, Ἑταιρεία Θρακικῶν Μελετῶν, Ἀθήναι 1963 - ΠΥΡΓΟΣ «Κώμη τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης κειμένη περὶ τὰ 12 χιλιόμετρα Β.Δ. τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπὶ λόφου δεσπόζοντος τῆς κοιλάδος Κεὰτ Χανὲ Σού. Ὀλίγον βορειότερον αὐτῆς πηγάζει ὁ ποταμὸς Κύδαρις[2] (νὺν Ἀλὴ Μπέη ἢ Σιλιχτάρ). Ἦτο ἡ θερινὴ διαμονὴ τοῦ Ἀνδρονίκου. Ἐν τῇ κώμῃ ταύτη ὑπάρχει ἡ μεγάλη δεξαμενὴ Μπάλ  Χαβοὺζ καλουμένη οἰκοδομηθεῖσα ὑπὸ τοῦ Αὐτοκράτορος Ἀνδρονίκου τοῦ Κομνηνοῦ (1183 - 1185). Ἐπισκευασθεῖσα τὸν XVII αἰώνα, χρησιμεύει πρὸς περισυλλογὴν τῶν ὑδάτων διαφόρων ἄλλων δεξαμενῶν, ἐντεῦθεν δὲ παροχετεύεται τὸ ὕδωρ εἰς Κωνσταντινούπολιν. Νὺν Κεμὲρ Μπουργάζ».

[3] Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως, «Μαύρη Βίβλος Διωγμῶν καὶ Μαρτυρίων τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἑλληνισμοῦ, 1914 - 1918», 1919, ἑνότητα «Διωγμοὶ καὶ μαρτύρια τοῦ ἐν Θράκῃ ὁμογενοῦς πληθυσμοῦ» στὸ κεφάλαιο Η΄ «Ἐπαρχία Δέρκων» σελ.53.

[4] Γεώργιος Δ. Παχτίκος, «260 Δημώδη ἑλληνικὰ ἄσματα - Ἀπὸ τοῦ στόματος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ», «Θράκη», Ἀθήνα 1905.

[5] Γεώργιος Δ. Παχτίκος, «260 Δημώδη ἑλληνικὰ ἄσματα - Ἀπὸ τοῦ στόματος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ», «Θράκη», Ἀθήνα 1905.

Στὶς ἐκτοπίσεις ἑλληνικῶν πληθυσμῶν ἀπὸ διάφορα χωριά, συμπεριλαμβανομένου τοῦ χωριοῦ Πύργος (Pyrgos ἢ Bourgas), ἀναφέρεται ὁ Ἀμερικανὸς πρέσβης τῆς Κωνσταντινούπολης σὲ ἀναφορά του μὲ ἡμερομηνία 10 Αὐγούστου 1915. Πηγή: ἱστοσελίδα: http://landofourhearts.blogspot.com

Τὸ βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων - Ἐν Παιονία Κιλκὶς" τοῦ Θεόδωρου Π. Μποράκη ποὺ κυκλοφόρησε τὸν Ἰανουάριο 2022 σὲ ψηφιακὴ μορφή, διατίθεται δωρεάν. Γιὰ πληροφορίες διαβάστε στὴ δ/νση:

http://plagia-paionias.blogspot.com/2022/01/blog-post.html

Στὸν παρακάτω σύνδεσμο μπορεῖτε νὰ διαβάσετε ὁλόκληρη τὴ δημοσιευμένη ἔρευνα στὸ περιοδικὸ ΕΝΔΟΧΩΡΑ τχ. 124-125 (Σεπτέμβριος 2022): Θεόδωρος Π. Μποράκης - Ὁ Πύργος τῆς Μητροπόλεως Δέρκων στὴν Ἀνατολικὴ Θράκη.