Τα Πλάγια από το 1940 μέχρι το 1950 [Από το βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων - Εν Παιονία Κιλκίς" (2022) του Θεόδωρου Π. Μποράκη]

Ἔρευνα - παρουσίαση: Θεόδωρος Π. Μποράκης 

Τὰ Πλάγια ἀπὸ τὸ 1940 μέχρι τὸ 1949[1]

Κατὰ τὴ δραματικὴ δεκαετία τοῦ ’40, τὸ χωριὸ εἶχε ὑποστεῖ τὶς αἱματηρὲς συνέπειες τοῦ πολέμου. Ξένοι στρατοί, πολιτικὰ πάθη καὶ διχασμός, φτώχεια κι ἀγραμματοσύνη κι ἡ κατάρα τοῦ νὰ ζεῖς δίπλα στὰ σύνορα, στοίχειωσαν τὴν περιοχή μας, χάραξαν τὴ μνήμη τῶν κατοίκων καὶ ἡ χαρακιὰ αὐτὴ μὲ ματώνει, ἀκόμα καὶ τώρα ποὺ γράφω αὐτὲς τὶς γραμμές, μ’ ἕνα «γιατί» νὰ στοιχειώνει κάθε λέξη καὶ μιὰ φωνὴ νὰ φωνάζει σὲ κάθε τελεία: «…νὰ μὴν ξανάρθουν τέτοια χρόνια!»   

Ὁ ἑλληνοιταλικὸς πόλεμος - Οἱ στρατεύσιμοι Πλαγιῶτες ἐπιστρατεύθηκαν κατὰ τὸν ἑλληνοιταλικὸ πόλεμο τοῦ 1940 καὶ πολέμησαν στὸ Ἀλβανικὸ Μέτωπο. Κατὰ τὶς μάχες σκοτώθηκαν τρεῖς Πλαγιῶτες (οἱ δύο στὸ Μέτωπο, ὁ τρίτος ἦταν τραυματίας καὶ ὑπέκυψε στὰ τραύματά του μετὰ τὴν ἐπιστροφή του στὸ χωριό).

Κατὰ τὸ διάστημα ἀπὸ τὴν 14^η Νοεμβρίου 1940 μέχρι τὴν 19^η Νοεμβρίου 1940,[2] σὲ μία ἀπὸ τὶς φονικότερες πολεμικὲς ἐπιχειρήσεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ κατὰ τῶν Ἰταλῶν εἰσβολέων, στὸ ὕψωμα Μόροβα τῆς Ἀλβανίας, φονεύθηκαν μαχόμενοι 16 στρατιῶτες ἀπὸ τὴν ἐπαρχία Παιονίας. Οἱ πεσόντες εἶχαν τόπους καταγωγῆς: τὴ Γουμένισσα, τὸν Εὔρωπο, τὴν Ἀξιούπολη, τὸν Ἅγιο Πέτρο, τὴ Γοργόπη καὶ τὰ Πλάγια.

Κατὰ τὸ διάστημα ἀπὸ τὴν 13^η Φεβρουαρίου 1941 μέχρι τὴν 18^η Φεβρουαρίου 1941, σὲ μία ἀπὸ τὶς πολεμικὲς ἐπιχειρήσεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ κατὰ τῶν Ἰταλῶν εἰσβολέων, στὸ ὕψωμα 1736 τῆς Ἀλβανίας, φονεύθηκαν μαχόμενοι 15 Ἕλληνες στρατιῶτες ἀπὸ τὴν ἐπαρχία Παιονίας, μὲ τόπους καταγωγῆς: τὴ Γουμένισσα, τὸν Εὔρωπο, τὴν Ἀξιούπολη, τὸν Ἅγιο Πέτρο, τὸ Πολύκαστρο, τὸ Μικρόδασος καὶ τὸν οἰκισμὸ Δογάνη.[3]

 

Ἡ γερμανικὴ Κατοχὴ 

Κατὰ τὸν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ἀπὸ τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1941 οἱ χῶρες τοῦ Ἄξονα (Γερμανία, Ἰταλία, Βουλγαρία) κατέλαβαν τὴν Ἑλλάδα. Ἡ ἐπαρχία Παιονίας, ὅπως κι ὁλόκληρη ἡ Κεντρικὴ Μακεδονία, περιήλθε στὶς γερμανικὲς ἀρχὲς κατοχῆς. Ὁ πόλεμος ἔφερε ἐλλείψεις σὲ βασικὰ διατροφικὰ ἀγαθὰ μὲ ἀποκορύφωμα τὴν πείνα τοῦ 1941, ποὺ προέκυψε καὶ ἀπὸ τὸν βρετανικὸ ναυτικὸ ἀποκλεισμὸ τῆς κατεχόμενης Ἑλλάδας. Ἡ πείνα εὐτυχῶς δὲν ἄφησε νεκροὺς στὰ Πλάγια πού, παρὰ τὴ φτώχεια, οἱ κάτοικοι συντηροῦνταν λόγω τῆς γεωργικῆς αὐτάρκειας. Στὸ χωριὸ δὲν εἶχαν ἐγκατασταθεῖ κατοχικὰ στρατεύματα. Γερμανοὶ στρατιῶτες ποὺ εἶχαν ἕδρα τὴν Εἰδομένη, ἐμφανίζονταν συχνὰ στοὺς κατοίκους τοῦ χωριοῦ γιὰ νὰ ἀγοράσουν τρόφιμα (γάλα, αὐγά κ.λπ.) Κάτοικοι τῶν χωριῶν εἶχαν ἐνταχθεῖ σὲ ἀνταρτικὲς ὁμάδες, ποὺ ἀπὸ τὸ 1942 ἀναπτύχθηκαν καὶ συνεργάστηκαν, σὲ πανελλαδικὴ κλίμακα, κατὰ τῶν ἀρχῶν Κατοχῆς, συντονισμένες κυρίως ἀπὸ τὴ Μεγάλη Βρετανία ἢ τὴ Ρωσία (πρώην Ε.Σ.Σ.Δ).

Κατοχικὲς δυνάμεις τῆς περιοχῆς - Ὁ κατοχικὸς στρατὸς εἶχε τὶς παρακάτω γερμανικὲς δυνάμεις στὴν Ἐπαρχία Παιονίας (μαζὶ μὲ ἰταλικὲς μέχρι τὸν Σεπτέμβριο 1943) αὐξομειούμενες κατὰ περίσταση: στὴ Γουμένισσα 140, στὸν Σιδηροδρομικὸ σταθμὸ Ἀξιούπολης 200, στὸ Πολύκαστρο 150, στὸ μεταλλεῖο Πηγῆς 80, στὸ 76^ο φυλάκιο σιδηροδρομικῆς γραμμῆς Ἀξιούπολης - Εἰδομένης 80, στὴν Εἰδομένη 20.[4]

Ἀνταρτικὲς ὁμάδες στὸν Νομὸ Κιλκίς - Ἀπὸ τὶς πρῶτες μέρες τῆς Κατοχῆς, στὰ ἀνατολικὰ τοῦ Νομοῦ Κιλκίς, ἔδρασε ἡ ὀργάνωση Υ.Β.Ε. (Ὑπερασπιστὲς Βορείου Ἑλλάδος) ποὺ ἀργότερα μετονομάστηκε σὲ Π.Α.Ο. (Πανελλήνια Ἀπελευθερωτικὴ Ὀργάνωση), ποὺ εἶχε ὀργανωθεῖ ἀπὸ στελέχη τῆς Χωροφυλακῆς (Μήτσου, Τζαμαλού-κας κ.ἄ.) καὶ δραστηριοποιοῦνταν στὸ ὄρος Κρούσια. Στόχοι τῆς ὀργάνωσης ἦταν ἡ ἐξάλειψη τῆς βουλγαρικῆς προπαγάνδας (Βουλγαρικὴ Λέσχη Θεσσαλονίκης), τῶν βουλγαρικῶν συμμοριῶν ποὺ ἐφορμοῦσαν ἀπὸ τὰ βόρεια σύνορα στὴν περιοχὴ, ἀλλὰ καὶ τὴ συνδρομὴ σὲ Ἕλληνες φυγάδες ἀπὸ τὴ βουλγαρικὴ κατοχικὴ ζώνη τῆς Ἀνατολικῆς Μακεδονίας καὶ Θράκης. Στὴν περιοχὴ τῆς Παιονίας, μὲ ὁρμητήριο τὸ ὄρος Πάικο, δροῦσε τὸ 30^ο Σύνταγμα ἀνταρτῶν τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. (Ἑλληνικὸς Λαϊκὸς Ἀπελευθερωτικὸς Στρατὸς) μὲ διοικητὴ τὸν Φώτιο Ζησόπουλο «Παπποὺ» καὶ πολιτικὸ καθοδηγητὴ τὸν Θανάση Μητσόπουλο «Σταῦρο». Ὁ Ε.Λ.Α.Σ. εἶχε πολιτικὸ βραχίονα τὸ Ε.Α.Μ. (Ἐθνικὸ Ἀπελευθερωτικὸ Μέτωπο) καὶ τὴ διακριτική -στὴν ἀρχή τῆς Κατοχῆς ἀλλὰ ξεκάθαρη ἀργότερα- καθοδήγηση τοῦ Κ.Κ.Ε. (Κομμουνιστικὸ Κόμμα Ἑλλάδας). Στόχοι τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ἦταν ἡ στράτευση καὶ ἀνταρτικὴ ἐκπαίδευση πολιτῶν, ἡ ὀργάνωση δικτύου πληροφοριῶν, τροφοδοσίας καὶ καθοδήγησης στὶς τοπικὲς κοινωνίες καὶ ἡ διενέργεια κροῦσεων καὶ σαμποτὰζ κατὰ τῶν κατοχικῶν ἀρχῶν καὶ τοῦ γερμανικοῦ στρατοῦ.

 

Ὁ συγχωριανὸς Χρῆστος Κόζας, ὑπηρέτησε ἀντάρτης στὸς Ε.Λ.Α.Σ. στὴν περιοχὴ τοῦ ὄρους Παϊκο ὅπου κάτω ἀπὸ αδιευκρίνηστες συνθήκες ἔχασε τὴ ζωὴ του κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Κατοχῆς. Ἡ φωτογραφία ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τοῦ κ. Δημήτριου Ἀπ. Μουτσάκη.

Ἡ ζωὴ στὴν Κατοχὴ  

Οἱ ἀντίξοες συνθῆκες τῆς ἐποχῆς, ὁδήγησαν σὲ ἐπικίνδυνες περιστάσεις τὴν καθημερινότητα μὲ ἀκραῖα γιὰ τοὺς κατοίκους περιστατικά:

Ἔνοπλες συμπλοκὲς λαθρεμπόρων μὲ τὴ Χωροφυλακή - Ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ περιστατικὰ καταδίωξης λαθρεμπόρων ποὺ βρέθηκε καταγεγραμμένο, ἐκτυλίχθηκε  στὶς 9 Σεπτεμβρίου 1941, στὰ ὅρια μὲ τὴ Γευγελή, μεταξὺ χωροφυλάκων τοῦ Τμήματος Χωροφυλακῆς Εἰδομένης καὶ Βουλγάρων στρατιωτῶν - λαθρεμπόρων τῆς Γευγελῆς, ποὺ ἐπιδίωκαν τὴν παράνομη εἴσοδο στὴν Ἑλλάδα.[5]

Βουλγαρικὲς μεθοδεύσεις διχασμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ - Μὲ τὴν ἐγκατάσταση τῶν ἀρχῶν κατοχῆς, ἡ περιοχὴ τοῦ Κιλκὶς ἐντάχθηκε στὴ γερμανικὴ ζώνη. Ὅμως οἱ Γερμανοὶ παραχώρησαν στοὺς Βούλγαρους συμμάχους τους δικαίωμα ἐγκατάστασης βουλγαρικῶν φρουρῶν, μαζὶ μὲ τὶς γερμανικές, στὸ Γευγελὴ τῆς Γιουγκοσλαβίας καὶ στὰ ἑλληνικὰ χωριὰ Εὔζωνοι καὶ Εἰδομένη. Αὐτὴ ἡ ἀπόφαση τῶν Γερμανῶν καὶ ὁ αὐταρχισμὸς τῶν Βουλγάρων, προκάλεσαν ἀντιδράσεις στὸν τοπικὸ πληθυσμὸ μὲ ἀποτέλεσμα νὰ δημιουργηθοῦν στὶς 25  Ἀπριλίου 1941 αἱματηρὰ ἐπεισόδια στὸ χωριὸ Εὔζωνοι, μεταξὺ κατοίκων τῆς περιοχῆς καὶ τοῦ βουλγαρικοῦ στρατοῦ, μὲ συνέπεια τὸν θάνατο 3 κατοίκων.[6]

Ἄλλο χαρακτηριστικὸ ἐπεισόδιο ἦταν ἡ ἀγανάκτηση τῶν Εἰδομενιωτῶν στρατιωτῶν, ποὺ ἐπέστρεφαν ἀπὸ τὸ Μέτωπο τῆς Ἀλβανίας, ὅταν ἀντίκρυσαν στὴν πλατεία τοῦ χωριοῦ τους τὴ βουλγαρικὴ σημαία!

Οἱ Βούλγαροι βρῆκαν μὲ διάφορους τρόπους ἐρείσματα στὶς τοπικὲς κοινωνίες καὶ  δημιούργησαν κλίμα διχασμοῦ στὸν ἑλληνικὸ πληθυσμὸ τῶν Εὐζώνων καὶ τῆς Εἰδομένης, συλλέγοντας πληροφορίες σχετικὰ μὲ τοὺς κατοίκους τῆς περιοχῆς καὶ καλλιεργώντας, μὲ ἀθέμιτα μέσα, τὴν ἀντιπαράθεση μεταξὺ τῶν ντόπιων Ἑλλήνων καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ προσφυγικοῦ στοιχείου ποὺ εἶχε ἐγκατασταθεῖ στὰ χωριὰ αὐτὰ κατὰ τὴν περίοδο 1922 - 1924. Ὑπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες, ἀναγκάστηκαν προσφυγικὲς οἰκογένειες νὰ ξαναζήσουν τὴν προσφυγιὰ διωγμένοι ἀπὸ τοὺς Βούλγαρους ἀλλὰ καὶ ὅσοι κάτοικοι ἐξυπηρέτησαν τὰ σχέδια τῶν Βουλγάρων, ἔμελλε, μὲ τὴ λήξη τοῦ πολέμου, νὰ ἐγκαταλείψουν ὁριστικὰ τὰ χωριά τους καὶ νὰ ζήσουν πλέον ἐκτὸς Ἑλλάδας.

Πλαγιῶτες στὸ ἀντάρτικο -  Ἡ περιοχὴ τοῦ χωριοῦ βρισκόταν στὸν τομέα δράσης τοῦ 30^οῦ Συντάγματος τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ποὺ εἶχε ἕδρα τὸ ὄρος Πάικο. Πρόσβαση ἄλλης ἀνταρτικῆς ὁμάδας στὴν περιοχὴ, λόγω τῆς δυναμικῆς τοῦ Ε.Λ.Α.Σ., δὲν ὑπῆρχε. Ἀπὸ τὸ  ξεκίνημα  τοῦ  ἔνοπλου  ἀγώνα,  ὅσο ἀκόμα δὲν εἶχε πολιτικοποιηθεῖ, οἱ χωριανοὶ στὸ σύνολό τους συνέδραμαν, ἀνάλογα μὲ τὶς δυνατότητές τους, στὴν τροφοδοσία τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.  Ὑπῆρξαν  καὶ  συγχωριανοὶ[7] ποὺ  «βγῆκαν  στὸ  βουνό», στρατεύτηκαν στὶς ἀνταρτικὲς δυνάμεις τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. κι ἔδρασαν κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Κατοχῆς ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ διχασμοῦ, ἀμέσως μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση.

Φυλακίσεις κατοίκων - Οἱ συγχωριανοὶ Θεόδωρος Μποράκης καὶ Ἀπόστολος Μίντογλου, ὁδηγήθηκαν ἀπὸ τὶς γερμανικὲς ἀρχές, ὑπόδικοι, στὶς φυλακὲς «Παῦλος Μελᾶς» στὴ Θεσσαλονίκη, ἐπειδὴ εἶχαν παραχωρήσει τὰ ὑποζύγιά τους στοὺς ἀντάρτες.

Σαμποτὰζ κατὰ τοῦ στρατοῦ κατοχῆς - Τὴ νύχτα, στὶς 25-26 Δεκεμβρίου 1943, δυνάμεις ἀνταρτῶν τοῦ 30^οῦ Συντάγματος τοῦ Ε.Λ.Α.Σ., ποὺ ἕδρευε στὸ ὄρος Πάικο, σὲ συνεργασία μὲ Βρετανοὺς καταστροφεῖς, ὑπονόμευσαν καὶ κατέστρεψαν τὴ σιδηροδρομικὴ γραμμὴ στὰ «στενὰ τῆς τσιγγάνας»,[8] πετυχαίνοντας παράλληλα καὶ τὸν ἐκτροχιασμὸ τρένου ποὺ κινοῦνταν ἀπὸ τὴν Ἀξιούπολη πρὸς τὴν Εἰδομένη.[9]

Στράτευση χωριανῶν γιὰ τὴ φύλαξη ἐγκαταστάσεων - Οἱ γερμανικὲς ἀρχὲς κατοχῆς, ἀπὸ τὰ Χριστούγεννα τοῦ 1943, λόγω τῶν δολιοφθορῶν στὴ σιδηροδρομικὴ γραμμὴ ἀπὸ τοὺς Βρετανοὺς καταστροφεῖς καὶ τοὺς Ἕλληνες ἀντάρτες, καθόριζαν ἐκ περιτροπῆς, ἀπὸ τὸν ἀνδρικὸ πληθυσμὸ τῶν Πλαγίων, ὁμάδες χωρικῶν τὶς ὁποῖες ἐξόπλιζαν καὶ τὶς διέθεταν κάθε νύχτα γιὰ τὴ φύλαξη δύο φυλακίων σὲ σιδηροδρομικὲς γέφυρες, στὴ διαδρομὴ Θεσσαλονίκης - Εἰδομένης, ἐκθέτοντάς τους στὸν κίνδυνο νὰ χτυπηθοῦν ἀπὸ ἀντάρτες. Τὸ πρῶτο φυλάκιο, τὸ ὑπ’ ἀριθμ. 70, βρισκόταν στὴν περιοχὴ ποὺ ἐκβάλλει ὁ χείμαρος τῆς «Ἁγίας Παρασκευῆς» στὸν Ἀξιὸ ποταμὸ καὶ κάλυπτε γέφυρα τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς Θεσσαλονίκης - Εἰδομένης. Στὸ ὕψος τῆς παλαιᾶς στάσης τρένου τοῦ χωριοῦ Δογάνης βρισκόταν τὸ δεύτερο φυλάκιο, ὑπ’ ἀριθμ, 74, ποὺ κάλυπτε τὴ γέφυρα τοῦ ρέματος «Ἀλτσὰκ ντερὲ»[10] ποὺ ρέει στὴν περιοχὴ ἀπὸ τὸ χωριὸ Χαμηλό.

Ἐπιδρομὴ βουλγαρικοῦ στρατοῦ στὰ Πλάγια - Στὶς 17 Ἰανουαρίου 1944, βουλγαρικὸς στρατὸς κατοχῆς, μέσω τῆς Γευγελῆς, κατέλαβε προσωρινὰ τὰ χωριὰ τῆς παραμεθόριας περιοχῆς, κατέστρεψε σχολεῖα καὶ σπίτια καὶ δολοφόνησε κατοίκους μὲ κύριο στόχο τοὺς παλιοὺς Μακεδονομάχους καὶ τὸ προσφυγικὸ στοιχεῖο τῆς Μακεδονίας. Στρατιῶτες τοῦ βουλγαρικοῦ στρατοῦ, στὴ διαδρομὴ γιὰ τὸ χωριὸ δολοφόνησαν τὸν Θεόφιλο Ἀρναουτίδη ἀπὸ τὰ Πλάγια, ποὺ ἐργαζόταν στὸν μύλο, στὴν περιοχὴ Μπαρακλή. Ὅταν ἦρθαν οἱ Βούλγαροι στὸ χωριό, συγκέντρωσαν τοὺς κατοίκους στὴν πλατεία (ποὺ τότε ἦταν ἡ περιοχὴ  ποὺ  ἐκτείνεται  πίσω  ἀπὸ  τὸ Ἱερὸ τῆς ἐκκλησίας) καὶ στὸ προαύλιο τοῦ παλιοῦ σχολείου (στὸ χῶρο τοῦ σημερινοῦ γραφείου τῆς κοινότητας). Οἱ στρατιῶτες διασκορπί-στηκαν σὲ ὅλο τὸ χωριὸ ὅπου λεηλάτησαν καὶ ἔκαψαν 66 σπίτια ὅπως καὶ τὸ σχολεῖο ἐνῶ ξυλοκόπησαν τὸν ἱερέα τοῦ χωριοῦ.[11] Αἰχμαλώτισαν καὶ ὁδήγησαν τοὺς ἄντρες τοῦ χωριοῦ πρὸς τὸ χωριὸ Φανός, γιὰ νὰ τοὺς ἐκτελέσουν, ἀλλὰ μὲ τὴν παρέμβαση τῶν  γερμανικῶν  ἀρχῶν  ποὺ  διοικοῦσαν  τὴν  περιοχή,  ἐπέστρεψαν τελικὰ οἱ χωριανοὶ σῶοι στὸ χωριό.[12] Στὶς 19 Ἰανουαρίου 1944, οἱ ἴδιες βουλγαρικὲς μονάδες προχώρησαν στὴ σφαγὴ κατοίκων τοῦ χωριοῦ Χαμηλό.[13]

Ἄστεγοι ἀπὸ τὴ βουλγαρικὴ ἐπιδρομή - Οἰκογένειες ποὺ ἔμειναν ἄστεγες μετὰ τὶς βουλγαρικὲς θηριωδίες τοῦ 1944, πῆραν τὸν δρόμο τῆς προσφυγιᾶς σὲ συγγενεῖς τους στὴν Ἀξιούπολη, στὴ Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης, στὸν Ἁγ. Διονύσιο Χαλκιδικῆς, στὴν Πέλλα κ.λπ. Ὅσοι ἄστεγοι παρέμειναν στὸ χωριὸ κατασκήνωσαν πρόχειρα στὴν περιοχὴ τῆς «Κρυόβρυσης», στὴν περιοχὴ τῶν ἀμπελιῶν στὴ διαδρομὴ πρὸς τὸ «ἁγίασμα τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς»,[14] στὰ ἀμπριὰ ποὺ βρίσκονταν στὰ ὐψώματα κοντὰ στὸν παλιὸ οἰκισμὸ Μπαρακλὴ καὶ στὴν περιοχὴ «Τσάγκα» στὸ χωριὸ Φανός.

Ἀντάρτες στὰ βουνὰ τῆς περιοχῆς - Ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1944, ἔδρασε στὴν περιοχὴ μιὰ μικρὴ ὁμάδα ἀνταρτῶν τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ὡς «Ἀνεξάρτητη Ὁμάδα Κρούσης τοῦ 30^οῦ Συντάγματος τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.» μὲ ἀρχηγὸ τὸν ἀντάρτη μὲ τὰ ψευδώνυμα «Τσικβασίλης» ἢ «Σαλταπίδας» ποὺ καταγόταν ἀπὸ τὴν Εἰδομένη. Σκοπὸς τῆς ὁμάδας ἦταν τὰ σαμποτὰζ ἀλλὰ καὶ ἡ τρομοκράτηση τῶν ἀντικομμουνιστῶν κατοίκων τῶν χωριῶν.[15]

Δολοφονία τοῦ Γερμανοῦ στρατιώτη καὶ ἀντίποινα - Τὸ φθινόπωρο τοῦ 1944, στὴν περιοχὴ τοῦ γηπέδου τῶν Πλαγίων, οἱ ἀντάρτες ἔστησαν ἐνέδρα κι ἐπιτέθηκαν κατὰ τεσσάρων Γερμανῶν στρατιωτῶν ποὺ ἐπέβαιναν σὲ κάρο ποὺ τὸ ἔσερνε ἄλογο καὶ πιθανὸν κατευθύνονταν πρὸς τὴν κοντινὴ πόλη Γευγελὴ τῆς Γιουγκοσλαβίας.

Οἱ ἀντάρτες ἐξόντωσαν τὸν ἕναν Γερμανὸ στρατιώτη καὶ τὸ ἄλογο καὶ καταδίωξαν τοὺς ἄλλους τρεῖς ποὺ διέφυγαν στὴν ὀρεινὴ περιοχὴ Πλαγίων - Δογάνη. Μετὰ ἀπὸ τὴ δολοφονία, ὁ φόβος γιὰ γερμανικὰ ἀντίποινα κατὰ τῶν χωριανῶν ἦταν ἔκδηλος, μετὰ τὴν ἐκτέλεση 52 κρατουμένων στὴν περιοχὴ Γουμένισσας ἀπὸ τὸν γερμανικὸ στρατὸ στὶς 25 Μαΐου 1944,[16] ἐφαρμόζοντας μέτρα ἀντίποινων ἀπέναντι σὲ ἀνταρτικὲς δολοφονίες. Ἔτσι, πρὶν τὴν ἀποχώρησή τους οἱ Γερμανοί, τὸ φθινόπωρο τοῦ 1944, πιθανότατα γιὰ ἀντίποινα μετὰ τὸν φόνο τοῦ Γερμανοῦ στρατιώτη, ἔβαλαν στόχο -ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Εἰδομένης μὲ βολὲς πυροβόλου- τὸν ὀρεινὸ ὄγκο τοῦ ὑψώματος «412» καὶ τὴν τοποθεσία «Τσάνγκα» ποὺ ὑπῆρξε λημέρι ἀνταρτῶν, προκαλώντας ζημιὲς στὰ ἀμπέλια καὶ σὲ σπίτια τοῦ χωριοῦ χωρὶς νὰ ὑπάρξουν θύματα.

Πρὸς τὸ τέλος τοῦ 1943 κι ἰδιαίτερα στὰ μέσα τοῦ 1944, καθὼς τὰ γεγονότα φανέρωναν τὴν ἥττα τῆς Γερμανίας, οἱ μεγάλες δυνάμεις (Μ. Βρετανία καὶ πρώην Ε.Σ.Σ.Δ.) ὁδήγησαν τὶς ἑλληνικὲς ἔνοπλες ὁμάδες σὲ μεταξύ τους ρήξη. Στόχος τους ἦταν νὰ ἐνταχθεῖ ἡ χώρα, μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση, στὸν ἔλεγχο ἑνὸς ἀπὸ τὰ δύο παγκόσμια μπλὸκ τῆς ἐποχῆς, τὸ Δυτικὸ ἢ τὸ Ἀνατολικό.

Ὁ ἀγώνας τῶν ἀντάρτικων ὀργανώσεων εἶχε πολιτικοποιηθεῖ ξεκάθαρα κι ἄρχιζε ἡ πρώτη φάση τοῦ ἐμφυλίου πολέμου μὲ κύριους πρωταγωνιστὲς τὸν Ε.Λ.Α.Σ. (Ἑλληνικὸς Λαϊκὸς Ἀπελευθερωτικὸς Στρατὸς) ἀπὸ πλευρᾶς τῆς Ἀριστερᾶς καὶ τῶν Ε.Δ.Ε.Σ. (Ἐθνικὸς Δημοκρατικὸς Ἑλληνικὸς Στρατός), Π.Α.Ο. (Πανελλήνια Ἀπελευθερωτικὴ Ὀργάνωση), τὴν «Ὀργάνωση Χ» κ.λπ. ἀπὸ πλευρᾶς τῆς Δεξιᾶς.

 

Ὁ συγχωριανὸς Σεραφεὶμ Μαργέλος, ἀρχικὰ ὑπηρέτησε ὡς ἀντάρτης στὸν Ε.Λ.Α.Σ. καὶ στὴ συνέχεια ἀποχώρησε ἀπὸ τὶς τάξεις τῶν ἀνταρτῶν γιὰ νὰ ἐπιστρέψει στὸ χωριὸ. Κατὰ το σύντομο διάστημα τῆς ἐπιστροφῆς του στὸ χωριὸ ἔχασε τὴν ζωή του ὑπὸ ἀδιευκρίνηστες συνθήκες. Ἡ φωτογραφία ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο του κ. Ἰωάννη Μαργέλου.

Ὁμιλία τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. στὰ Πλάγια - Στὶς 12 Δεκεμβρίου 1943, ξεκίνησαν περιοδεία ἐνημέρωσης γιὰ τὸ Ε.Α.Μ. - Ε.Λ.Α.Σ. στὰ χωριὰ Κούπα, Σκρά, Φανός, Χαμηλὸ καὶ Πλάγια, ὁ ὑπεύθυνος πολιτικῆς διαφώτισης Θανάσης Μητσόπουλος «Σταῦρος» καὶ ὁ Γιάννης Ἀναστασόπουλος «Ἀχιλλέας», στελέχη τοῦ 30^οῦ Συντάγματος τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. συνοδευόμενοι ἀπὸ ὁμάδα ἀνταρτῶν.[17]

Στὸ βιβλίο «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.» ὁ Θανάσης Μητσόπουλος διηγεῖται ἐκείνη τὴν ἐπίσκεψή του στὰ Πλάγια: «...Τὴν τρίτη βραδιὰ φθάσαμε στὸ Χαμηλό. Μιλήσαμε σὲ μιὰ μικρὴ συγκέντρωση, ἄλλωστε καὶ τὸ χωριὸ ἦταν μικρὸ καὶ τραβήξαμε γιὰ τὸ χωριὸ Πλαγιά. Οἱ κάτοικοί του πρόσφυγες ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία. Ἀρκετὰ μεγάλο τὸ χωριό, πάνω ἀπὸ διακόσια σπίτια. Φτάσαμε κατὰ τὶς ὀχτώμιση μὲ ἐννιὰ τὸ βράδυ. Μᾶς ὁδηγοῦν στὸ σχολεῖο, ὅπου μᾶς περίμεναν οἱ χωρικοί. Τὸ σχολεῖο ἔλαμπε φωταγω-γημένο. Μπαίνουμε στὴν αὐλή. Ἡ πόρτα ἀνοιχτὴ καὶ μέσα στὴν αἴθουσα κόσμος πολύς. Ὁ ὑπεύθυνος τοῦ Ε.Α.Μ. ἀνοίγει δρόμο. Μπαίνουμε στὴν αἴθουσα. Θυελλώδη χειροκρο-τήματα μᾶς ὑποδέχονται, ἐπευφημίες γιὰ τὸ Ε.Α.Μ. καὶ τὸν Ε.Λ.Α.Σ. Ὁρμοῦν νὰ μᾶς χαιρετίσουν μὲ χειραψία. Οἱ κοπέλες, μὲ χάρη καὶ λέγοντας ὅμορφα λόγια, μοίραζαν σ’ ὅλους τοὺς ἀντάρτες ἀπὸ ἕνα κεντημένο μαντηλάκι γιὰ ἐνθύμιο. Καὶ μέσα σὲ χειροκροτήματα καὶ ἐπευφημίες ἀρχίζω τὴν ὁμιλία μου. Μιλάω γιὰ τὸν Ε.Α.Μ. καὶ τοὺς σκοπούς του. Γιὰ τὴν ἀποστολὴ τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. Ἐνθουσιασμὸς μεγάλος. Ἔξαρση πατριωτική, χαρά. Σὲ μιὰ στιγμὴ ὁ κομματικὸς ὑπεύθυνος τοῦ χωριοῦ μοῦ ψιθυρίζει πὼς μπορῶ νὰ μιλήσω καὶ γιὰ τὸ Κόμμα ὅτι ὅλοι συμπαθοῦν πολὺ τὸ Κόμμα. 
Ἐνθουσιασμένος καὶ ’γὼ ἀπὸ τὶς θερμὲς ἐκδηλώσεις γιὰ τὸ Ε.Α.Μ. καὶ τὸν Ε.Λ.Α.Σ. κάνω κορώνα γεμάτη ἔξαρση γιὰ τὸ ρόλο τοῦ Κομμουνιστικοῦ Κόμματος Ἑλλάδας.
Τὰ ἐμπνευσμένα λόγια μου γιὰ τὸ Κόμμα ἀντίθετα ἀπ’ ὅτι περίμενα τὰ ὑποδέχθηκε μιὰ ἀπροσδόκητη σαστισμάρα, ἕνα ἀκαριαῖο μούδιασμα, ἕνα αὐτόματο κούμπωμα τοῦ κόσμου. Τὰ χειροκροτήματα πολὺ λίγα σχετικὰ μὲ τὰ ἄλλα, τὰ προηγούμενα χειροκρο-τήματα. Δαγκώθηκα. Μοῦ μπῆκαν ψύλλοι στ’ αὐτιά, μὰ τὸ πράγμα εἶχε γίνει. Οἱ ἀκροατὲς ὄχι μόνο δὲν συμπαθοῦσαν ὅλοι τὸ Κόμμα, μὰ ἀντίθετα ἦταν ποτισμένοι μὲ πολὺ προκατάληψη ἐναντίον του. Δὲν τοὺς παραξένεψε τὸ ὅτι καὶ τὸ Κ.Κ.Ε. παίρνει μέρος στὸ ἐθνικοαπελευθερωτικὸ κίνημα. Τοὺς ἔκανε νὰ κλωτσίσουν ἐκεῖνο ποὺ εἶπα ὅτι τὸ Κ.Κ.Ε. καθοδηγεῖ καὶ εἶναι επικεφαλὴς τοῦ ἀγώνα. Αὐτὸ τοὺς ζεμάτισε, βέβαια ὄχι ὅλους -γιατὶ ἀνάμεσά τους ὑπῆρχαν πολλοὶ μὲ ξεκαθαρισμένη καὶ συνειδητοποιημένη συμπάθεια πρὸς τὸ Κ.Κ.Ε.- ἀλλὰ τοὺς ἀνθρώπους ἐκείνους ποὺ μπῆκαν στὸν ἀγώνα ἀπὸ πατριωτισμό, χωρὶς νὰ ξέρουν τὸν ἰδιαίτερο ρόλο τοῦ Κ.Κ.Ε. Μὰ οἱ κομμουνιστὲς δαγκώθηκαν γιατὶ καταλάβαιναν τί συνέπειες θὰ εἶχαν αὐτὰ ποὺ εἶπα».[18]

Τροφοδοσία τῶν ανταρτῶν στὰ Πλάγια - Ὁ πληθυσμὸς τῶν Πλαγίων τροφοδοτοῦσε κρυφὰ τὴν «Ἐπιμελητεία τοῦ Ἀντάρτη» τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. Ἀντάρτες γύριζαν στὰ σπίτια καὶ συγκέντρωναν τρόφιμα (γάλα, αὐγά, ἀλεύρι, ὄσπρια, ζυμαρικά, ψωμί, ζάχαρη) καθὼς καὶ μαλλὶ γιὰ ὕφανση, ὅπου τὰ φύλασσαν σὲ συγκεκριμένα σπίτια μέχρι νὰ τὰ προωθήσουν στὸ βουνό. Ἡ τροφοδοσία πραγματοποιοῦνταν μὲ ἐπιτυχία παρὰ τοὺς ἐλέγχους τῶν κατοχικῶν ἀρχῶν ποὺ εἶχαν τὴν ἕδρα τους στὴν Εἰδομένη.

Τὰ «Ἀετόπουλα» στὰ Πλάγια - Στὰ Πλάγια ὀργανώθηκε ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες ἕνα «σχολεῖο» καθοδήγησης γιὰ τὰ παιδιὰ καὶ τοὺς ἐφήβους τοῦ χωριοῦ, τὰ «Ἀετόπουλα». Οἱ συγκεντρώσεις τῶν «Ἀετόπουλων» γίνονταν 3 - 4 φορὲς τὸν μήνα, στὸ «Κουβούσι» ποὺ προπολεμικὰ λειτουργοῦσε τὸ καφενεῖο τοῦ Γεώργιου Ἀγόρατζη. Οἱ καθοδηγήτριες τῶν «Ἀετόπουλων» ἔρχονταν ἀπὸ ἄλλες περιοχὲς ἀλλὰ καὶ κάποιες γυναῖκες τοῦ χωριοῦ μποροῦσαν καὶ τὶς ἀναπλήρωναν σὲ ἔκτακτες περιστάσεις. Γιὰ τὴ συγκέντρωση τῶν «Ἀετόπουλων» γινόταν δημόσιο κάλεσμα. Οἱ ἀντάρτες φώναζαν μὲ τὰ χωνιά: «…ἀπόψε τὸ ἀπόγευμα συγκέντρωση στὸ Κουβούσι…»

 

Ἡ "Ἀνεξάρτητη Ὁμάδα Κρούσης" τοῦ 30οῦ Συντάγματος τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ποῦ ἔδρασε κατὰ τὴν Κατοχὴ στὴν περιοχὴ τῆς Παιονίας, μὲ ἀρχηγὸ τὸν ἀντάρτη "Τσὶκ-Βασίλη" ἢ "Σαλταπίδα" ἀπὸ τὴν Εἰδομένη. Πηγὴ φωτογραφίας: Διαδίκτυο, ἱστοσελίδα https://ourbalkans.wordpress.com.

Ξεκίνημα τοῦ Ἐθνικοῦ Διχασμοῦ 

Ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 1943 ἔφταναν στὸ χωριὸ οἱ θλιβερὲς εἰδήσεις τοῦ διχασμοῦ, ποὺ ξεκίνησε ὅσο ἀκόμα διοικοῦσαν οἱ Γερμανοί. Στὶς 15 Αὐγούστου 1943, στὸ ὄρος Κρούσια, στὸ Κιλκίς, συγκρούστηκαν μεταξύ τους οἱ ἀνταρτικὲς  ὀργανώσεις  Ε.Λ.Α.Σ.  καὶ  Π.Α.Ο.[19]

Στὶς 14 Νοεμβρίου 1943, οἱ ἀντάρτες τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. δολοφόνησαν στὸ Κιλκὶς τὸν πρώην Νομάρχη[20] καὶ Δήμαρχο Κιλκίς, Συνταγματάρχη ἐ.ἀ. Χρῆστο Δρέλλια.[21] Στὶς 16 Μαρτίου 1944, ἀντάρτες τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ἔκαψαν τὰ χωριὰ Μεσιὰ καὶ Ἅγιος Πέτρος, ἐνῶ δολοφόνησαν δεκάδες χωρικούς.[22] Τὸ Πάσχα τοῦ 1944 ἀντάρτες τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ἀπήγαγαν καὶ δολοφόνησαν 9 προεστοὺς τῆς Γουμένισσας.[23] Στὶς 16 Αὐγούστου 1944, ἀντάρτες τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ἀπήγαγαν καὶ δολοφόνησαν τὸν ἱερέα τοῦ χωριοῦ Φανὸς καὶ τὸν ἀδερφό του. [24]

 

Ἡ μάχη τοῦ Κιλκὶς[25] 

Ἐνῶ οἱ τελευταῖες κατοχικὲς δυνάμεις ἐγκατέλειπαν τὴν Ἑλλάδα, μεταφερόμενες μὲ τρένα μέσω Εἰδομένης πρὸς Γιουγκοσλαβία, στὶς 3 Νοεμβρίου 1944 καὶ ὥρα 16.00, καταστρέφοντας πίσω τους, μὲ εἰδικὰ μηχανήματα καταστροφῆς ὅλο τὸ σιδηροδρομικὸ δίκτυο, τὶς γέφυρες, τὰ φυλάκια κ.λπ.[26] ἡ ἀποκορύφωση τοῦ ἀδελφοκτόνου δράματος προετοιμαζόταν στὴν πόλη τοῦ Κιλκίς.

Στὴ μάχη τοῦ Κιλκίς, στὶς 4 Νοεμβρίου 1944, μόλις εἶχαν ἀποχωρήσει οἱ Γερμανοὶ κατακτητές, πολέμησαν ἀντιμέτωπες οἱ δυνάμεις τῶν ἀνταρτῶν τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. κατὰ δυνάμεων ἀντικομουνιστικῶν ἐνόπλων ὁμάδων, κατοίκων τῆς Κεντρικῆς Μακεδονίας, ποὺ εἶχαν ὀχυρωθεῖ στὴν πόλη καὶ στὸν λόφο τοῦ Κιλκίς, περιμένοντας ἐπίθεση τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. κατὰ τὰ πρότυπα τῆς μάχης τοῦ Μελιγαλᾶ στὴν Πελοπόννησο (Σεπτέμβριος 1944). Μετὰ ἀπὸ πολύωρες μάχες καὶ τὴν ἥττα τῶν ἀντικομουνιστικῶν ὁμάδων, ἀκολούθησε εἴσοδος τῶν ἀνταρτικῶν δυνάμεων τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. στὴν πόλη τοῦ Κιλκὶς καὶ πολυήμερη σφαγὴ τῶν ἀρχῶν τοῦ τόπου, τῶν ἐθνικιστῶν καὶ τῶν οἰκογενειῶν τους.

Ὁ ἀριθμὸς τῶν νεκρῶν ἀνῆλθε μέχρι καὶ  τὶς  7.500  περίπου  ἐκ  τῶν  ὁποίων οἱ περισσότεροι αἰχμάλωτοι τῶν ἀνταρτῶν τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ποὺ δολοφονήθηκαν μὲ συνοπτικὲς διαδικασίες σὲ διάφορα σημεία τῆς πόλης[27] ἀλλὰ καὶ στὰ γύρω χωριά.[28]

 

Το Κιλκίς τη δεκαετία του 1940. Φωτογραφία: Η ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ.

Ἀπελευθέρωση - Μετὰ τὴν ἀπελευθέρωση, ἡ τρομοκρατία ἀπὸ τὴν προσπάθεια ἐπικράτησης τοῦ Κ.Κ.Ε. ἐντάθηκε μὲ δολοφονίες ἀστυνομικῶν, ὁμηρεῖες πολιτικῶν ἀντιπάλων, «λαϊκὰ δικαστήρια», ἐπιθέσεις γιὰ τὴν κατάληψη πόλεων καὶ χωριῶν, ἐπιθέσεις σὲ ἀστυνομικὰ τμήματα καὶ στρατόπεδα τῆς ἐθνοφρουρᾶς, μετακινήσεις παιδιῶν ἀπὸ τὶς ἀνταρτοκρατούμενες περιοχὲς πρὸς τὶς γειτονικὲς κομμουνιστικὲς χῶρες (τὸ «παιδομάζωμα», κατὰ τὴν κυβερνητικὴ ἄποψη), ναρκοθετήσεις κ.λπ. μὲ ἀπολογισμὸ χιλιάδες θύματα καὶ ἀνυπολόγιστες ὑλικὲς καταστροφές. Γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς τρομοκρατίας, τὸ κράτος ἐφάρμοσε μπλόκα ἐλέγχου, ἐκκαθαριστικὲς ἐπιχειρήσεις στὰ βουνά, ἔκτακτα στρατοδικεῖα, ἐκτελεστικὰ ἀποσπάσματα, ἐκτοπίσεις, ἐξορίες κ.ἄ.

«Παράταξις Ἐθνικοφρόνων» - Τὸ 1945 ἱδρύθηκε στὸ χωριὸ ἡ ὀργάνωση «Παράταξις Ἐθνικοφρόνων - ‘‘Βασιλεὺς Γεώργιος Β΄’’» μὲ πρόεδρο τὸν Γρηγόριο Μαμτζαδέρη. Τὰ μέλη τῆς «Παράταξης Ἐθνικοφρόνων» τοῦ χωριοῦ ἦταν ἐφοδιασμένα μὲ δελτία ταυτότητας μελῶν ποὺ ἀνέγραφαν «Παράταξις Ἐθνικοφρόνων - Βασιλεὺς Γεώργιος Β΄- Δελτίον Ταυτότητος» μὲ τὴ φωτογραφία καὶ τὰ στοιχεῖα τοῦ μέλους καὶ ὑπογραφὴ τοῦ προέδρου τῆς τοπικῆς ὀργάνωσης.

Ἡ δίπτυχη αὐτὴ ταυτότητα ἔγραφε στὴ 2^η σελίδα της, στὰ ἀγγλικά: «Party of Nationalists – King George B΄» - Ideutity card, κι ἀνέγραφε τὸ ὀνοματεπώνυμο τοῦ κατόχου στὰ ἀγγλικά: This is to certify Mr […] Whos photographis is here up, is a Menher of our corporation.[29]

---

[1] Τὰ στοιχεῖα τῆς ἑνότητας ἐλήφθησαν ἀπὸ τὶς διηγήσεις τῶν κ.κ. Θεοδώρου Ἰ. Μποράκη - Τασανάκη, Κωνσταντίνου Καρύδη, Ὀδυσσέα Χατζόπουλου, Παναγιώτη Θ. Μποράκη, Ἄννας Μποράκη - Μουτσάκη, Ἐλένης Μποράκη - Βαλάση, Ἀνέστη Γ. Ἀνθάκη, Ἰωάννη Μαργέλου.

[2] Ἱστοσελίδα Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ - Δ/νση Ἱστορίας Στρατοῦ - Ἀναζήτηση πεσόντων.

[3] Ἱστοσελίδα Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ - Δ/νση Ἱστορίας Στρατοῦ - Ἀναζήτηση πεσόντων.

[4] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[5] Ἀπόστολος Δασκαλάκης, «Ἱστορία Ἑλληνικῆς Χωροφυλακῆς 1936 - 1950», Ἀθήνα 1973.

[6] α) Ἱστοσελίδα ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ: «Μάχη τῶν Εὐζώνων».

β) Ἱστοσελίδα ΕΙΔΗΣΕΙΣ gr, δημοσίευμα τῆς 25^ης Ἀπριλίου 2011 «Ἡ μάχη τῶν Εὐζώνων».

[7] α) Ὁ Χρῆστος Κόζας, στὴ διάρκεια τῆς Κατοχῆς κατατάχθηκε ἀντάρτης στὸν Ε.Λ.Α.Σ. Στὸ διάστημα αὐτὸ συνελήφθη στὴν κατοικία του στὰ Πλάγια ἀπὸ τὶς κατοχικὲς ἀρχὲς ἀλλὰ κατάφερε νὰ δραπετεύσει στὰ στενὰ τοῦ χωριοῦ. Σκοτώθηκε πρὶν τὴν ἀπελευθέρωση, κάτω ἀπὸ ἀδιευκρίνιστες συνθῆκες, στὴν περιοχὴ τοῦ χωριοῦ Νότια, πιθανότατα κατὰ τὴν ἐπιχείρηση μεταφορᾶς πολεμικοῦ ὑλικοῦ στὰ κρησφύγετα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. μετὰ ἀπὸ συμμαχικὴ ρίψη.

β) Ὁ Σεραφεὶμ Μαργέλος, στὴ διάρκεια τῆς Κατοχῆς κατατάχθηκε ἀντάρτης στὸν Ε.Λ.Α.Σ. ἀλλὰ  ζήτησε νὰ ἐπιστρέψει στὴν ἀγροτικὴ ζωὴ στὸ χωριό. Στὸ σύντομο διάστημα τῆς ἐπιστροφῆς του, πρὶν τὴν ἀπελευθέρωση, σκοτώθηκε κάτω ἀπὸ ἀδιευκρίνιστες συνθῆκες.

[8] Βλέπε στὴν ἑνότητα «Τοπωνύμια τῆς περιοχῆς τῶν Πλαγίων» στὴ σελίδα 85.

[9] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[10] Βλέπε στὴν ἑνότητα «Τοπωνύμια τῆς περιοχῆς τῶν Πλαγίων» στὴ σελίδα 85.

[11] Στράτος Δορδανάς, «Τὸ αἷμα τῶν ἀθώων - Ἀντίποινα τῶν γερμανικῶν ἀρχῶν κατοχῆς στὴ Μακεδονία 1941-1944», ἐκδόσεις Ἑστία, 2007.

[12] Στράτος Δορδανάς, «Τὸ αἷμα τῶν ἀθώων - Ἀντίποινα τῶν γερμανικῶν ἀρχῶν κατοχῆς στὴ Μακεδονία 1941 - 1944», ἐκδόσεις Ἑστία, 2007.

[13] Στὶς 19 Ἰανουαρίου 1944, δολοφονήθηκαν ἀπὸ τὸν βουλγαρικὸ στρατὸ κατοχῆς, στὸ χωριὸ Χαμηλό, οἱ κάτοικοι: Ἀναστασιάδης Νικόλαος ἐτῶν 18, Ἀνδρεάδης Νικόλαος ἐτῶν 45, Ἀνδρεάδης Χαράλαμπος ἐτῶν 48, Ζυρίδης Ἰλαρίων ἐτῶν 46, Κουκλίδης Κωνσταντῖνος ἐτῶν 45, Κουλαξίδης Νικηφόρος ἐτῶν 65, Κόκκαλης Ἰωάννης ἐτῶν 18, Κελασίδης Νικόλαος ἐτῶν 66, Κελασίδης Γεώργιος ἐτῶν 19, Κυριακίδης Ἡρακλὴς ἐτῶν 64, Μουρατίδης Ἀβραὰμ ἐτῶν 45, Μουρατίδης Γεώργιος ἐτῶν 18, Παναγιωτίδης Χαράλαμπος ἐτῶν 46, Παναγιωτίδης Νικόλαος ἐτῶν 16, Παντελίδης Χαράλαμπος ἐτῶν 46, Παπαδόπουλος Λάζαρος ἐτῶν 46, Σαββίδης Φίλιππος ἐτῶν 40, Σερεμετίδης Σάββας ἐτῶν 48, Τούνας Ἰωάννης ἐτῶν 17, Χαραλαμπίδης Κωνσταντῖνος ἐτῶν 28. Τὰ ὀνόματα ἐλήφθησαν ἀπὸ τὸ μνημεῖο πεσόντων τοῦ χωριοῦ Χαμηλό.

[14] Βλέπε στὴν ἑνότητα «Τοπωνύμια τῆς περιοχῆς τῶν Πλαγίων» στὴ σελίδα 85.

[15] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[16] Ἱστοσελίδα «Goymenissa Blog».

[17] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[18] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[19] α) Γιῶργος Ἐχέδωρος, «Ἱστορία τοῦ Κιλκίς», Κιλκὶς 1996.

β) Ἡ διαμάχη κράτησε μέχρι τὸν Ἰανουάριο 1944 ὅπου στὴν τελευταία συμπλοκὴ τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. μὲ τὴν Π.Α.Ο. στὶς 9 Ἰανουαρίου 1944, στὸ ὄρος Κρούσια, ἡ Π.Α.Ο. διαλύθηκε. Ἡ μονοπώληση τοῦ ἀντικατοχικοῦ ἀγώνα ἔφερε ἀποτελέσματα ποὺ εὐνόησαν μόνο τοὺς κατακτητές. Ἡ προπα-γάνδα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. «πᾶς μὴ ΕΛΑΣίτης εἶναι δοσίλογος» στιγμάτιζε τοὺς παλιοὺς ἀντάρτες τῆς Π.Α.Ο. καὶ ὅσους δὲν ἐντάχθηκαν στὸν Ε.Λ.Α.Σ. λόγω πολιτικῶν φρονημάτων. Ἡ τρομοκρατία τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. κατὰ ἑλληνικῶν οἰκογενειῶν ἢ καὶ ὁλόκληρων χωριῶν (δολοφονίες, πυρπολήσεις οἰκιῶν, ὁμηρείες κ.τ.ὅ) μὲ τὸ πρόσχημα τοῦ «δοσιλογισμοῦ», ἐνίσχυσε τὴ δημιουργία αὐτόνομων τοπικῶν ἀντικομμουνιστικῶν ἔνοπλων ὁμάδων (Ε.Ε.Σ. κ.λπ.) ποὺ γιὰ νὰ ἐξασφαλίσουν τὸν ἐξοπλισμό τους ἀπευθύνθηκαν ἀκόμα καὶ στὶς κατοχικὲς ἀρχές.

[20] Ὁ Χρῆστος Δρέλλιας ὑπῆρξε Νομάρχης καὶ Δήμαρχος Κιλκὶς κατὰ τὴν περίοδο 1936 - 1941. Τὸ ὄνομά του ἔχει συνδεθεῖ μὲ τὴν πρωτοβουλία του νὰ ἀνεγερθεῖ καὶ νὰ ἐξοπλιστεῖ τὸ νοσοκομεῖο τοῦ Κιλκίς, ποὺ ἐγκαινιάστηκε κι ἄρχισε νὰ λειτουργεῖ στὶς ἀρχὲς τοῦ 1939 μετὰ τὴν προσωπικὴ ἐργασία τοῦ λαοῦ τοῦ Κιλκίς. Σχετικὴ μὲ τὸ θέμα πηγή: «Τὸ λεκανοπέδιο τῶν Μουριῶν» τοῦ Παύλου - Σωκράτη Παυλίδη, Δῆμος Μουριῶν, 2005.

[21] Ἱστοσελίδα «Θέματα Στρατιωτικῆς Ἱστορίας».

[22] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[23] Στὸ ἴδιο.

[24] Ἱστοσελίδα «Θέματα Στρατιωτικῆς Ἱστορίας».

[25] Δημοσιεύματα σχετικὰ μὲ τὴ μάχη τοῦ Κιλκὶς τὴν 4^η Νοεμβρίου 1944:

α) Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

β) Κωνσταντῖνος Δογιάμας, «Οἱ μακεδονομάχοι ἀδερφοὶ Δογιάμα», Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, 2009, ἐκδόσεις Univercity Studio Press.

γ) Παῦλος Σωκράτης Παυλίδης, «Καὶ διηγώντας τα νὰ κλαῖς», ἐκδόσεις Γνώμη Κιλκίς - Παιονίας, Κιλκὶς 2008.

δ) Ἐφημερίδα «Ριζοσπάστης» τῆς 7^ης Νοεμβρίου 1944.

ε) Ἐφημερίδα «Νέα Ἀλήθεια» τῆς 20^ῆς Φεβρουαρίου 1945. «Νομάρχης Κιλκὶς Δημοσθένης Ἀμπατζόπουλος - Ἐπίσημη Ἔκθεση καὶ περιγραφὴ τῆς μάχης τοῦ Κιλκὶς τῆς 4^ης Νοεμβρίου 1944».

[25] Θανάσης Μητσόπουλος, «Τὸ 30^ο Σύνταγμα τοῦ Ε.Λ.Α.Σ.», ἐκδόσεις EDITEX, 1971, Γενεύη.

[26] Στὸ ἴδιο.

[27] Παῦλος Σωκράτης Παυλίδης, «Καὶ διηγώντας τα νὰ κλαῖς», ἐκδόσεις Γνώμη Κιλκίς - Παιονίας, Κιλκὶς 2008: Τοποθεσίες στὴν πόλη τοῦ Κιλκὶς ποὺ δολοφονήθηκαν οἱ ἀντικομμουνιστὲς κατὰ τὸν Νοέμβριο 1944: στὸν «Ἁη Γιώργη», στὶς χαράδρες τοῦ «Προφήτη Ἡλία», στὴ «Ζωαγορά», στὰ «Σφαγεῖα», στὴ «Μάνδρα Γεωργίου Κυπραίου», στὰ «Ἀσβεστοκάμινα», στὴ «Μάνδρα Σαμολαδά», στὴν «Καπναποθήκη τοῦ Βογιατζῆ», στὸν «Σινεμὰ τοῦ Σταμπουλῆ», στὸν λόφο «Στρέσοβο» κ.λπ.   

[28] Παῦλος Σωκράτης Παυλίδης, «Καὶ διηγώντας τα νὰ κλαῖς», ἐκδόσεις Γνώμη Κιλκίς - Παιονίας, Κιλκὶς 2008: Χωριὰ γύρω ἀπὸ τὴν πόλη τοῦ Κιλκὶς ποὺ ὁδηγήθηκαν αἰχμάλωτοι καὶ δολοφονή-θηκαν μαζικὰ ἀντικομμουνιστὲς κατὰ τὸν Νοέμβριο 1944: Μεταλλικό, Ροδόπολη, Σούρμενα, Καβαλάρι, Δοϊράνη, Μαυρονέρι, Νέα Καβάλα κ.λπ.

[29] Τὰ στοιχεῖα ἐλήφθησαν ἀπὸ τὸ Δελτίο Ταυτότητας, μὲ ἀριθμὸ 2, μέλους τῆς «Παράταξης Ἐθνικοφρόνων» ποὺ ἐκδόθηκε στὰ Πλάγια τὴν 1^η Ἰουλίου 1945. [Πηγὴ στοιχείου: κ. Ἀναστασία Γρ. Γκέρλοβα].

Χωριανοὶ στὶς Μονάδες Ἀσφάλειας Ὑπαίθρου (ΜΑΥ) σὲ ἄσκηση, μεταπολεμικά. Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς κ. Ἀναστασίας Γκέρλοβα.

Τὸ δράμα «1946 - 1949»

Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1946, κῦμα τρομοκρατίας σάρωσε τὴν περιοχή. Ἀντάρτες ἐπιτέθηκαν τὴν 3^η Ἰουλίου 1946 κατὰ τοῦ Σταθμοῦ Χωροφυλακῆς Εἰδομένης, ἐνῶ ὁ Εἰδομενιώτης ποὺ θεωρήθηκε μεταξὺ ἄλλων ὑπεύθυνος γιὰ τὴν ἐπίθεση, θὰ συλληφθεῖ ἀργότερα καὶ θὰ ἐκτελεστεῖ στὰ Γιαννιτσὰ, μετὰ ἀπὸ ἀπόφαση τοῦ ἔκτακτου στρατοδικείου.[1]

Τὸ ἴδιο διάστημα, ὁ Πλαγιώτης Γεώργιος Μουτσάκης (μὲ τὸ ψευδώνυμο "Ἀλέκος") ποὺ εἶχε συλληφθεῖ μαζὶ μὲ ὁμάδα ἀνταρτῶν (Εἰρήνη Γκίνη, Γ. Πρώιος κ.ἄ) στὴν περιοχὴ τῆς Ἔδεσσας, ἐκτελέστηκαν (12 ἄτομα συνολικὰ) στὰ Γιαννιτσὰ μετὰ ἀπὸ ἀπόφαση τοῦ ἔκτακτου στρατοδικείου.[2] Σύμφωνα μὲ ἐκδοχὲς τῆς ἐποχῆς, μεγάλο ρόλο στὴν ἀπόφαση τοῦ στρατοδικείου ἔπαιξαν οἱ διακυρήξεις τῆς Εἰρήνης Γκίνη περὶ αὐτόνομης Μακεδονίας κατὰ τὴν ἀπολογία της, συμπαρασύροντας στὴν ἀπόφαση τῆς θανατικῆς ποινῆς καὶ τοὺς ὑπόλοιπους κατηγορούμενους.

Δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ τῆς 27/7/1946 μὲ τὰ στοιχεῖα τῶν ἐκτελεσμένων της 16/7/1946 στὰ Γιαννιτσά.

Ὁ συγχωριανὸς Γεώργιος Μουτσάκης ποὺ ἐκτελέστηκε στὰ Γιαννιτσὰ τὴν 26/7/1946 καταδικασμένος ἀπὸ τὸ στρατοδικεῖο γιὰ συμμετοχή του στὸν Δ.Σ.Ε.

Στὴ διάρκεια τοῦ καλοκαιριοῦ, στὴ διαδρομὴ πρὸς τὴν Ἀξιούπολη, ἀντάρτες δολοφόνησαν τὸν πρόεδρο τῶν Πλαγίων Γρηγόριο Μαμτζαδέρη, τὸν ἀγροφύλακα τῶν Πλαγίων Νικόλαο Σμυρλίδη καὶ τὸν ἀρχηγὸ προσκόπων τοῦ χωριοῦ Φανὸς Ἰωάννη Τσακιρίδη.[3] Κατὰ τὴν ἐκδοχὴ τῶν συγγενῶν τῶν δολοφονημένων πρόκειται γιὰ μιὰ ἐνέργεια ἀντιποίνων σὲ ἄτομα ποὺ εἶχαν ἀπὸ καιρὸ προγραφεῖ ἀπὸ τὸ ΚΚΕ. Κατά τὴν ἐκδοχὴ τῶν ἀνταρτῶν, ἡ ἀπόφαση γιὰ τίς δολοφονίες αὐτὲς ἐλήφθῃ μετὰ ἀπὸ τὴν στάση τῶν ἀντικομμουνιστῶν, κατὰ τὸ πανηγύρι τῶν Πλαγίων, πρός τους πενθοῦντες συγγενεῖς τοῦ ἐκτελεσμένου ἀπὸ τὸν στρατὸ Γεώργιου Μουτσάκη, ποὺ διατηροῦσαν καφενεῖο καὶ ὑποχρεώθηκαν νὰ τὸ λειτουργήσουν ἕνεκα τῆς πανηγύρεως. Ἡ ἀρχικὴ βούληση τῶν ἀνταρτῶν ἦταν ἡ ἀπομάκρυνση τῶν συγγενῶν τοῦ ἐκτελεσμένου Μουτσάκη κι ἡ ἀνατίναξη τοῦ καφενείου μὲ τοὺς ψυχαγωγούμενους θαμῶνες ἀλλὰ ἀποτράπηκε τὸ ἐνδεχόμενο μὲ τὴ μεσολάβιση τῶν συγγενῶν τοῦ ἐκτελεσμένου Γ. Μουτσάκη.

Στὴν περιοχὴ τοῦ Ἀξιοῦ ποταμοῦ, στὸν κάμπο τῆς Εἰδομένης, ἀντάρτες δολοφόνησαν τὸν δάσκαλο τοῦ χωριοῦ Εἰδομένη, Γεώργιο Σιδηρόπουλο.[4] Κατὰ τὸ ἴδιο διάστημα οἱ ἀντάρτες ἀπήγαγαν ἀπὸ τὴν οἰκία του καὶ στὴ συνέχεια δολοφόνησαν στὴν τοποθεσία «κόκκινη χαράδρα», τὸν γραμματέα τῶν Πλαγίων, Θωμὰ Κακάκη μαζὶ μὲ ἄλλους 3 συγχωριανούς. Στὶς 13 Νοεμβρίου 1946, ἀντάρτες ἐπιτέθηκαν στὸ χωριὸ Σκρὰ ὅπου δολοφόνησαν δεκάδες στρατιῶτες τῆς φρουρᾶς καὶ κατοίκους, μεταξὺ αὐτῶν καὶ τὴ δασκάλα Βασιλικὴ Παπαθανασίου.[5] Τὸν Δεκέμβριο 1946, στὴν περιοχὴ τοῦ ὄρους Πάικο, ὁ στρατὸς καὶ ἡ χωροφυλακὴ ἐπιτέθηκαν κατὰ βάσεων τῶν ἀνταρτῶν, στὰ πλαίσια ἐκκαθαριστικῶν ἐπιχειρήσεων καὶ πυρπολήθηκε τὸ χωριὸ Κούπα, ποὺ χρησιμοποιοῦνταν ὡς ἀνταρτικὸ ὁρμητήριο.[6]

Δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ τῆς 1/8/1946 σχετικὸ μὲ τὴ δολοφονία τῶν Πλαγιωτῶν (προέδρου καὶ ἀγροφύλακα).

Ὁ ἀγροφύλακας τῶν Πλαγίων Νικόλαος Σμυρλίδης ποὺ δολοφονήθηκε ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες τὴν 29 Ἰουλίου 1946 μαζὶ μὲ τὸν πρόεδρο τῶν Πλαγίων  Γρηγόριο Μαμτζαδέρη στὴ διαδρομὴ Πλαγίων - Ἀξιούπολης. Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς κ. Βασιλικῆς Σμυρλίδου - Μουτσάκη.

Ἀρκετοὶ χωριανοὶ παρέμειναν ἀπὸ τὸν καιρὸ τῆς Κατοχῆς στὸ βουνὸ κι ἐντάχθηκαν στὶς ἀνταρτικὲς ὁμάδες τοῦ Δ.Σ.Ε. (Δημοκρατικὸς Στρατὸς Ἑλλάδας) ποὺ ἱδρύθηκε σὲ συνέχεια τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. ἐνάντια στὸν κυβερνητικὸ στρατό, μὲ κύρια ἐπιδίωξη τὴν ἐπιβολὴ κομμουνιστικοῦ καθεστῶτος. Πάνω ἀπὸ 10 χωριανοὶ ἐθελοντὲς ἐντάχθηκαν στὴ Χωροφυλακὴ ὡς χωροφύλακες «ἄνευ θητείας» καὶ στὴν Ἐθνικὴ Φρουρά, προκειμένου νὰ συνδράμουν στὴν ἀντιμετώπιση τῆς ἀνταρσίας.

Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1946, οἱ Ἔνοπλες Δυνάμεις τῆς Ἐθνικῆς Φρουρᾶς ὀργάνωσαν κι ἐξόπλισαν  κατοίκους  τοῦ χωριοῦ ποὺ ἐντάχθηκαν στὶς Μ.Α.Υ.[7] (Μονάδες Ἀσφάλειας Ὑπαίθρου) γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τοῦ χωριοῦ ἀπὸ τὶς ἀνταρτικὲς ἐπιθέσεις. Οἱ ΜΑΥδες (ἄνδρες τῶν Μ.Α.Υ.) τοῦ χωριοῦ, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ ἀνταρτοπολέμου ἢ ἀλλιῶς συμμοριτοπολέμου κατὰ τὴν ἐπίσημη ὀνομασία του ὡς τὸ 1980, τὶς νύχτες φρουροῦσαν τὰ περάσματα στὴν πλαγιὰ τοῦ ὑψώματος «412».

Ἡ κατάσταση στὴν περιοχὴ εἶχε δημιουργήσει μεγάλη ἀνασφάλεια στοὺς κατοίκους του χωριοῦ, ὑπῆρξαν περιπτώσεις ποὺ ἔφηβοι καὶ παιδιὰ, μὲ τὴ συνοδεία τῶν γονιῶν τους, ἔσπευδαν καὶ διανυκτέρευαν στὸν λόχο τῆς ἐθνοφρουρᾶς ποὺ ἔδρευε στὸ χωριὸ Φανός, γιὰ τὴν προστασία τους ἀπὸ ἐνδεχόμενες ἀπαγωγὲς καὶ βίαια στρατολόγησή τους ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες τοῦ Δ.Σ.Ε. (Δημοκρατικὸς Στρατὸς Ἑλλάδας).

Χαρακτηριστικὴ γιὰ τὸ πολιτικὸ κλίμα τῆς ἐποχῆς στὴν παραμεθόρια περιοχή, εἶναι ἡ ἀνταπόκριση τῶν Σπύρου Μελλᾶ καὶ Βασίλη Τσιμπιδάρου γιὰ τὴν ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς»[8] μὲ τίτλο «Εἰς τὸν θρυλικὸν Φανόν»:

«Κατὰ τὴν νυκτερινὴν διέλευσίν μας ἐκ τοῦ ὀρεινοῦ χωρίου Φανός, ἐγγὺς τῶν Γιουγκοσλαυικῶν συνόρων, ἐπικοινωνήσαμε μετὰ προυχόντων καὶ τοῦ Προέδρου τῆς Κοινότητος, Τσακιρίδη. Ὡς μᾶς ἐπληροφόρησαν, οἱ ἀντάρται ἔχουν καταδικάσει εἰς θάνατον ὀγδοήκοντα δύο κατοίκους, οἱ ὁποίοι ἀναγκάζονται ὀσάκις ἐξέρχονται τοῦ χωρίου διὰ μακρυνὴν διαδρομὴν νὰ ἐξοπλίζονται καὶ νὰ συγκροτοῦνται εἰς ἰσχυρὰς ὁμάδας. Κατὰ τὴν διαδρομήν μας, διατελοῦντες ὑπὸ τὴν προστασίαν εὐαρίθμων στρατιωτῶν, φερόντων ὁπλοπολυβόλα, ἠναγκάσθημεν νὰ ἀλλάξωμεν ὁδόν, λόγω ναρκῶν τοποθετημένων κατὰ μήκος τῆς διαδρομῆς, δύο ἐκ τῶν ὁποίων ἐξεράγησαν κατὰ τὴν τελευταίαν ἐπιχείρησιν καὶ ἀνετίναξαν ἄμαξαν χωρικοῦ, φονευθέντος τοῦ ὁδηγοῦ καὶ τῶν ἵππων. Σήμερον τὴν πρωίαν συνεργεῖον ναρκοσυλλεκτῶν ἀνεῦρεν ὑπολοιπομένας νάρκας καὶ προέβη εἰς τὴν ἀχρήστευσίν των. Χαρακτηριστικὸν τῶν συνθηκῶν τῆς συγκοινωνίας εἶναι ὅτι κατὰ τὴν ἄνοδον πρὸς Φανὸν ἠναγκάσθημεν, ἐκτὸς τῆς ἀνωτέρω ἀλλαγῆς τῆς ὁδοῦ, νὰ λάβωμεν διατάξεις ἀσφαλείας. Κατὰ τὴν κάθοδον παρετηρήθη κίνησις εἰς τὰ ὑψώματα τῆς ὀρεινῆς διαβάσεως ἐκατέρωθεν τῆς ὁποίας ὑπάρχουν τὰ δύο χωρία Πηγὴ καὶ Πύλη. Ἰδίως τὸ πρῶτον εἶναι μόνιμον κρησφύγετον ἀνταρτῶν. Πρόκειται περὶ τῆς περιοχῆς εἰς τὴν ὁποίαν δρᾶ ὁ καπετὰν Τσικβασίλης, γνωστὸν κάθαρμα, ἐξ Εἰδομένης. Οὖτος εἶναι ραιβόπους καὶ ἀπαισίας μορφῆς, μέχρι σήμερον δὲ τὰ θύματά του ὑπερβαίνουν τὰ ἑκατόν. Εὐτυχῶς ἐκ τῆς ἀντιθέτου κατευθύνσεως κατήρχετο καὶ εὐρίσκετο εἰς ἀπόστασιν δύο χιλιομέτρων ἰσχυρὸν ἑλληνικὸν τμῆμα, προερχόμενον ἐξ Ἀρχαγγέλου, τοῦ ὁποίου ἡ ἐμφάνισις καὶ μόνον ἤρκεσε νὰ καταστήσει τὴν διάβασην λίαν ἄνετον. Οἱ ἀξιωματικοὶ καὶ ἄνδρες τοῦ στρατοῦ μας, κατεχόμενοι ὑπὸ ὑψηλοῦ φρονήματος, εὐθὺς ὡς μᾶς ἀνεγνώρισαν, ἐδήλωσαν: «Δὲν ζῶμεν παρὰ μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ ἐκδικηθοῦμεν τὸν δολοφονικὸν σφαγιασμὸν τῶν συναδέλφων μας τοῦ Σκρᾶ καὶ τῆς Νωτίας.»

Ὁ Ἀναστάσιος Γκέρλοβας, γεωργός, Πλαγιώτης μὲ καταγωγὴ ἀπὸ τὸ Μπογάζκιοϊ τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης, ἐθελοντὴς Χωροφύλακας στὰ Πλάγια κατὰ τὴν περίοδο 1947-1949. Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς κ. Ἀναστασίας Γρ. Γκέρλοβα.

Ἐπώδυνα γιὰ τοὺς κατοίκους τῆς περιοχῆς ἦταν καὶ τὰ τελευταῖα χρόνια τοῦ μεγάλου διχασμοῦ. Στὶς ἀρχὲς Ἰανουαρίου 1947, οἱ ἀντάρτες ἀνατίναξαν τὴ γέφυρα τοῦ Κοτζᾶ Ντερὲ  καὶ  οἱ  κάτοικοι  τῶν  παραμεθόριων  περιοχῶν  γιὰ  νὰ  φτάσουν  στὴν Ἀξιούπολη περνοῦσαν μέσα ἀπὸ τὸν χείμαρρο.[9] Τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1948, οἱ ἀστυνομικὲς ἀρχὲς διαλεύκαναν τὴν ὑπόθεση τῶν 7 δολοφονιῶν ποὺ ἔγιναν ἀπὸ τοὺς ἀντάρτες στὰ Πλάγια ἀλλὰ καὶ στὸ Φανὸ καὶ οἱ ἔνοχοι δικάστηκαν καὶ καταδικάστηκαν σὲ θανατικὲς ποινές.[10] Στὶς 2 Ὀκτωβρίου 1948, στρατιωτικὸ ὄχημα προσέκρουσε σὲ νάρκη ποὺ εἶχαν τοποθετήσει ἀντάρτες στὴ διαδρομὴ Φανὸς - Σκρά, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ χάσουν τὴ ζωή τους 7 ὁπλίτες Μ.Α.Υ. ἀπὸ τὰ χωριὰ Πλάγια, Εἰδομένη καὶ Χαμηλό.[11] Στὸ διάστημα αὐτό, δύο κάτοικοι τοῦ χωριοῦ μας, σὲ διαφορετικὲς τοποθεσίες γύρω ἀπὸ τὸ χωριό, πηγαίνοντας ἀνύποπτοι στὶς ἀγροτικὲς ἐργασίες τους, τραυματίστηκαν ἀπὸ νάρκες ποὺ εἶχαν τοποθετηθεῖ στὸν δρόμο καὶ σακατεύτηκαν γιὰ ὅλη τους τὴ ζωή. 

Τὸ χρονικὸ ἐκεῖνο διάστημα, ἕνας Πλαγιώτης ἔφηβος ποὺ βρισκόταν στὴν περιοχὴ τοῦ Ἀλτσὰκ Ντερὲ βρέθηκε στὸ Σιδηροῦν Παραπέτασμα στρατευμένος στὶς ἀνταρτικὲς δυνάμεις (κατ' ἄλλους ὑπῆρξε θῦμα ἀπαγωγῆς καὶ κατ' ἄλλους ἀκολούθησε οἰκειωθελώς).

Ἀπὸ τὸ 1949 σταμάτησαν οἱ ἐχθροπραξίες καὶ ἡ κατεστραμμένη χώρα ἐντάχθηκε στὸ δυτικὸ μπλόκ. Περὶ τοὺς δέκα Πλαγιῶτες, ἀπὸ ὅσους συμμετείχαν στὶς ἀνταρτικὲς δυνάμεις τῆς Ἀριστερᾶς, ὑποχωρώντας ἐγκαταστάθηκαν ὡς πρόσφυγες στὶς χῶρες τοῦ Ἀνατολικοῦ Μπλὸκ (Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία, Ἀλβανία, Ρουμανία, Ε.Σ.Σ.Δ., Πολωνία, Τσεχοσλοβακία κ.ἄ.) στὶς ὅποῖες παρέμειναν γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὶς δίκες ποὺ ἀκολούθησαν στὴν Ἑλλάδα καὶ τὶς ἀντεκδικήσεις στὶς τοπικὲς κοινωνίες ὅπου ἔδρασαν. Στὶς χῶρες τοῦ Ἀνατολικοῦ Μπλὸκ ἔζησαν οἱ περισσότεροι πρόσφυγες μέχρι τὴ δεκαετία τοῦ ’80 ποὺ ἀμνηστεύθηκαν τὰ ἐγκλήματα τῆς ἀνταρσίας κι ὁλοκληρώθηκε ὁ ἐπανα-πατρισμὸς ὅσων ἐπιθυμοῦσαν. Ἄλλοι δέκα συγχωριανοί, λόγω ἐμπλοκῆς τους στὰ ἔκτροπα τῆς ἀνταρσίας, μετὰ τὴν ἥττα τῶν ἀνταρτῶν, ἐξορίστηκαν γιὰ κάποιο χρονικὸ διάστημα στὴ Μακρόνησο[12] καὶ σὲ ἄλλους τόπους ποὺ εἶχε διαμορφώσει τὸ κράτος ἀπὸ τὸ 1928 καὶ τὸ 1947 γιὰ ἐκτοπισμό, καὶ ξαναεπέστρεψαν στὸ χωριὸ μετὰ ἀπὸ ἕνα διάστημα ἐξορίας.

[1] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 25ης Ἰουλίου 1946.

[2] Ἐφημερίδα «Ριζοσπάστης» τῆς 27ης Ἰουλίου 1946.

[3] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 1ης Αὐγούστου 1946.

[4] Ἐφημερίδα «Ἐλευθερία» τῆς 17ης Αὐγούστου 1946.

[5] Ἐφημερίδα «Ἐλευθερία» τῆς 15ης Νοεμβρίου 1946.

[6] Ὑπ’ ἀριθμ. 4 ἀνακοινωθὲν Δημοκρατικοῦ Στρατοῦ Ἑλλάδας τῆς 26ης Ἰανουαρίου 1947. Ἔκθεση δράσης Δ.Σ.Ε. Αὐγούστου ἕως Δεκεμβρίου 1946. Ἱστοσελίδα «Θέματα Στρατιωτικῆς Ἱστορίας».

[7] Ἦταν τὰ πρῶτα χρόνια μετὰ τὸν πόλεμο, τὸ 1946, ὅταν ἡ Κυβέρνηση ἐξόπλισε τοὺς «Μάϋδες», δηλαδὴ ὅσους πολίτες τῶν παραμεθόριων περιοχῶν καλοῦνταν, ὡς ἔφεδροι, νὰ ἀποτελέσουν μέλη τῶν Μ.Α.Υ. (Μονάδων Ἀσφάλειας Ὑπαίθρου) ποὺ θὰ συνέδραμαν στὸ ἔργο τῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων σὲ περίπτωση κινδύνου ἀπὸ ἐπιθέσεις ἀνταρτῶν. Ἀπὸ τὸ 1948 οἱ Μ.Α.Υ. μετονομάστηκαν σὲ Τ.Ε.Α. (Τάγματα Ἐθνοφυλακῆς Ἀμύνης). Ὁ ὅρος «ΜΑΥδες» ὅμως κυριάρχησε καὶ μετὰ τὴν μετονομασία. Σύμφωνα μὲ τὸν Στρατιωτικὸ Κανονισμὸ (Σ.Κ.) 522, ἀποστολὴ τῶν Τ.Ε.Α. ἦταν: «...ἡ ἐσωτερικὴ ἀσφάλεια τῆς Χώρας, ἥτοι ἡ μὴ ἀναμόλυνσις τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τοῦ Κομμουνιστοσυμμοριτισμοῦ, ἡ ἀντιμετώπισις ἐχθρικῶν ἀεραγημάτων καὶ ἡ ἐξασφάλισις τῆς ἡσυχίας τῶν κατοίκων τῆς ὑπαίθρου ἀπὸ κακοποιά, ἐγκληματικὰ καὶ Ἀναρχικὰ στοιχεῖα ἐν στενῄ συνεργασίᾳ μετὰ τῆς Χωροφυλακῆς τόσον ἐν εἰρήνῃ ὅσον καὶ ἐν πολέμῳ». Οἱ «ΜΑΥδες» διοικοῦνταν ἀπὸ ἀξιωματικὸ τοῦ Στρατοῦ, διατηροῦσαν τὸν ὁπλισμὸ στὰ σπίτια τους, ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ τὸν συντηροῦν καὶ νὰ μετέχουν σὲ ἐξάσκηση σκοποβολῆς ὅποτε καλοῦνταν. Κατὰ τὰ λοιπὰ ζοῦσαν στὰ χωριά τους κι ἀσχολοῦνταν μὲ τὴ γεωργία ἢ τὴν κτηνοτροφία. Ὅταν ἡ Μονάδα λάμβανε μέρος σὲ παρελάσεις ἢ σὲ μνημόσυνα πεσόντων, οἱ «ΜΑΥδες» ἔφεραν πολιτικὴ περιβολὴ καὶ τὸν πολεμικὸ ὁπλισμό τους. Τὴ δεκαετία τοῦ ’80 τὰ Τ.Ε.Α. καταργήθηκαν.

[8] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 22ας Νοεμβρίου 1946.

[9] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 16ης Ἰανουαρίου 1947.

[10] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 21ης Ἰανουαρίου 1948, δημοσίευμα σχετικὸ μὲ τὴν καταδίκη σὲ θάνα-το τοῦ Γ. Σκρέκα ἀπὸ τὸ Σκρὰ ὡς ὑπεύθυνου τῶν δολοφονιῶν τῶν κατοίκων Πλαγίων καὶ Φανοῦ: Θωμᾶ Κακάκη, Π. Κορφύτη, Κ. Εὐγενίδη, ἱερέα Θ. Εὐγενίδη, Ἀ. Μπιρμπουτζόγλου, Ἄγγ. Ἀγόρατζη, Ἀν. Σταυροπούλου καὶ Διαμαντένιας Τετελέρη.

[11] Ἐφημερίδα «Ἐμπρὸς» τῆς 9ης Ὀκτωβρίου 1948.

[12] Ἱστοσελίδα ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ «Στρατόπεδο Μακρονήσου»: Στὴ Μακρόνησο, ἕνα ἄγονο νησὶ 15 τετραγωνικῶν χιλιομέτρων, ξεκίνησε ἡ λειτουργία τοῦ στρατοπέδου συγκέντρωσης μὲ εἰσήγηση τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου Στρατοῦ πρὸς τὸ ὑπουργεῖο Στρατιωτικῶν στὶς 19 Φεβρουαρίου 1947. Στὸ ἀρχικὸ εἰσηγητικὸ σημείωμα ποὺ συντάχθηκε μετὰ τὶς ἐκλογὲς τῆς 1ης Ἀπριλίου 1946, ἀναφέρεται ἐπὶ λέξει: «Ἀποφασίζεται ὁ περιορισμὸς τῶν ἀριστερῶν στρατευσίμων εἰς ὁρισμένα στρατόπεδα διὰ νὰ ὑποστοῦν ἀποτοξίνωσιν. Ὅλες οἱ στρατιωτικὲς μονάδες δέον ὅπως ἐκκαθαρισθοῦν ἀπὸ ἀριστερίζοντες ἢ ὑπόπτους ἀριστερισμοῦ». Ἡ ἵδρυση τοῦ Ὀργανισμοῦ Ἀναμορφώσεως Μακρο-νήσου τὸν Ὀκτώβριο/Νοέμβριο τοῦ 1949 ψηφίστηκε ὁμόφωνα καὶ μὲ ἐνθουσιασμὸ ἀπὸ σχεδὸν ὅλα τὰ κόμματα τῆς τότε Βουλῆς. Ἐπρόκειτο γιὰ τὸ Ψήφισμα ΟΓ' τῆς 14/10/1949, «Περὶ μέτρων ἐθνικῆς ἀναμορφώσεως» […] Σκοπὸς τοῦ ἀνωτέρω Ὀργανισμοῦ εἶναι ἡ διὰ τῆς διαφωτίσεως καὶ διαπαιδαγωγήσεως ἀναμόρφωσις τῶν εἰς αὐτὸ ὑπὸ τοῦ Κράτους παραπεμπομένων ἀτόμων συμφώνως ταὶς διατάξεσι τοῦ παρόντος Ψηφίσματος […]

Συγχωριανοὶ χωροφύλακες στὰ Πλάγια τὴν περίοδο τοῦ διχασμοῦ (1946-1949).  Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς κ. Ἀναστασίας Γκέρλοβα.

Τρισάγιο στὸ μνημεῖο πεσόντων Πλαγίων ὑπὲρ τῶν ἡρώων, παρουσία ἀνδρῶν τῶν Μ.Α.Υ. κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 1970. Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς κ. Ἀντωνίας Ἰωαννίδου.

Πλαγιῶτες τὸ 1975 στὸ μνημεῖο πεσόντων τῶν Πλαγίων, καταθέτουν στεφάνι ὑπὲρ τῶν πεσὀντων ἀνταρτῶν τοῦ Ε.Λ.Α.Σ. καὶ τοῦ Δ.Σ.Ε. κατὰ τὴν Κατοχὴ καὶ τὸν ἐμφύλιο διχασμό. Ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τοῦ κ. Ἀνέστη Ἀνθάκη.

Τὸ βιβλίο "Κοινότης Πλαγίων - Ἐν Παιονία Κιλκὶς" τοῦ Θεόδωρου Π. Μποράκη ποὺ κυκλοφόρησε τὸν Ἰανουάριο 2022 σὲ ψηφιακὴ μορφή, διατίθεται δωρεάν. Γιὰ πληροφορίες διαβάστε στὴ δ/νση:

http://plagia-paionias.blogspot.com/2022/01/blog-post.html

Σημείωση: Τὰ ἀποσπάσματα μὲ τὴν μπλὲ γραμματοσειρὰ δὲν περιλαμβάνονται στὴν ὕλη τοῦ βιβλίου γιατί πρόκειται γιὰ στοιχεῖα ποὺ πληροφορήθηκα μετὰ τὴν ἔκδοσή του.